پژوهشگر و مدرس فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی
متن سخنرانی دکتر رضا غلامی به مناسبت ایام عزاداری محرم، چهارم مرداد ۱۴۰۲، مصادف با ۲۶ جولای ۲۰۲۳، مسکو، مسجد خاتم الانبیاء (ص)
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین، الصلاه والسلام علی رسول الله و علی آله الطیبین الطاهرین
حضور شما خانم ها و آقایان گرانقدر سلام و عرض ادب دارم. امیدوارم عزاداری‌های همه ما در این شب های حسینی (ع) مقبول درگاه حقتعالی واقع شود و نام ما جزو دوستداران حقیقی امام حسین (ع) منظور گردد. موضوع بحث امشب من، “خطر تحجر و نشانه های آن در فرهنگ دینی” است.
تحجر در لغت، به معنای سخت و سنگ شدن فرد در اندیشه و دیدگاه و همچنین از دست دادن هرگونه انعطاف است و در اصطلاح، تحجر عبارت است از : در نظر گرفتن دیدگاههای خویش به مثابه حقایق مطلق، تزلزل ناپذیر و غیرقابل ردّ، نقد و ابطال و در نقطه مقابل، عدم گشودگی، تنگ نظری و سرسختی در مواجهه با دیدگاههای دیگران و در ساحت عمل، پایبندی سفت و سخت و انعطاف ناپذیر به مسیر مورد نظر و جداسازی مسیر ( حاکمیت اختصاصی ) خود از بقیه.
با این وجه، می توان گفت که تحجر دو وجه دارد : وجه نظری و فکری و وجه عملی، هر کجا وجه اندیشه‌ای تحجر هست باید منتظر برون‌داد عملی آن بود و برعکس، هر جا عمل متحجرانه‌ای هست می توان به وجود فکر متحجرانه‌ای در پشت آن نیز رسید.
تحجر در آیات قرآن بیشتر متوجه کافرانی است که به قساوت قلب دچار شده اند و نه تنها از یادآوری و تذکر و نصیحت روی گردان هستند بلکه بر تغافل نسبت به حقیقت و روی‌گردانی از آن تعمّد می‌ورزند.
از منظر قرآن، این مسئله ریشه در کفر، تقلید از بزرگان، همنشینی با بدان، دنیاپرستی، جهل، گناه، لجاجت، جدال و مراء دارد.
لجاجت، جدال و مراء همراه با توهین به دیگران، از ویژگی های اصلی متحجرین است.
جدال یعنی پرخاش و ستيزه جویی برای دور کردن کسی از عقایدش. مراء نیز عبارت است از ایراد و اعتراض به سخن دیگری و اظهار نقص و خلل در آن به قصد تحقیر و اهانت وی، و اظهار برتری خود.
بحث من به تحجرورزی کافران بر نمی گردد، بلکه بنده قصد دارم از تحجر و تحجرورزی در میان مسلمانان سخن بگویم، در این جهت، اگر از بنده سئوال شود که دلیل اصلی شکل گیری و تداوم تحجر چیست؟ با الهام از ریشه یابی قرآنی که در تفاسیر ذکر شده خواهم گفت : دلیل اصلی، به دور شدن فرد از تعقل و اندیشه ورزی آزاد برمی گردد و رابطه تحجر با فلسفه ستیزی، عقل گریزی و اخباریگری هم در همین مسیر قابل توصیف و تحلیل است. اگر در تاریخ غور کنید، عمده متحجرین که به آنها جزم‌اندیش هم گفته میشود، سابقه عقل گریزی داشته اند. الان هم کسانی اهل تحجرورزی هستند عمدتا کسانی هستند که نه تنها به تفکر و عقل ورزی آزاد وقعی نمی نهند، بلکه آن را مانع دین‌مداری با محوریت قرآن و سنت، معرفی می کنند.
*
تحجر در تاریخ اسلام سابقه طولانی و غیر قابل اغماضی دارد. مشهور‌ترین و در عین حال، مخرب‌ترین و منفورترین صحنه تحجر را می‌توان در مواجهه خوارج یا همان مارقین با امام علی (ع) درک کرد.
اغراق نیست اگر گفته شود، هر آنچه تا امروز در باب تحجر در جامعه اسلامی مشاهده می کنیم نسبتی با فکر و منش خوارج در دوران امام علی (ع) دارد.
خوارج قربانی، جهل، نداشتن قوه تفکر و آزاداندیشی، و در نهایت کج اندیشی و انحراف بودند و ضربات سنگینی به اسلام زدند.
همه شما می دانید که نباید خوارج را در گرایشات دینی، دست کم گرفت. زمانیکه امام علی (ع)، جناب ابن عباس را فرستاد تا ضمن گفتگو و مناظره با اصحاب نهروان، آنها را نصیحت کند، ابن عباس پس از بازگشت، خوارج را چنين وصف كرد:
«دوازده هزار نفر كه از كثرت عبادت پيشانی‌هايشان پينه بسته است. دستها را از بس روي زمينهاي خشك و سوزان زمين گذاشته اند و در مقابل حق به خاك افتاده اند، همچون پاهاي شتر سفت شده است. پيراهن های كهنه و مندرسی به تن كرده اند اما مردمی مصمم و قاطع هستند. ».
یا زياد بن ابيه، پس از آنکه در یک درگیری، يكي از خوارج را كشت، از غلام آن فرد، از حالات او پرس و جو کرد. غلام در پاسخ گفت :
«نه روز برايش غذایی بردم و نه شب برايش فراشی گستردم. روز را روزه بود و شب را به عبادت مي گذرانيد!»
علي (ع) درباره آنان می فرمايد:
«لا تقتلوا الخوارج بعدي فليس من طلب الحق فأخطأه كمن طلب الباطل فأدركه» یعنی : «خوارج را پس من ديگر نكشيد، زيرا آن كس كه حق را مي جويد و خطا رود همانند آنكس نيست كه باطل را می جويد و آن را می يابد».
یعنی این ها از ابتدا حق ستیز و خصم نیستند، بلکه اکثراً حق‌جو هستند اما در اثر شدت جهالت و جزم‌اندیشی به انحراف کشیده شده اند.
*
امام علی وقتی ابن عباس را برای مناظره با خوارج می فرستد، به ابن عباس یک توصیه کلیدی و کارساز دارد :
لَا تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ، فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ، تَقُولُ وَ يَقُولُونَ …، وَ لَكِنْ حَاجِجْهُمْ بِال
سُّنَّةِ، فَإِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْهَا مَحِيصاً.
مى فرماید: «به آیات متشابه قرآن که ممکن است تفاسیر مختلفى براى آن داشته باشند احتجاج نکند، بلکه با سنّت که بسیار شفاف و روشن است با آنها استدلال کند. مى دانیم خوارج آیه شریفه (إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّه) به وفور به نفع فکر باطل خود استفاده کردند. »
نکته جالب اینکه، در لشگر ابن زیاد علیه امام‌حسین(ع) نیز شمار قابل توجهی از باقیمانده یا پیروان خوارج هستند. نه فقط از سر کینه‌ورزی با فرزندان امام علی (ع) در اثر جنگ نهروان، بلکه از سر جهالت، گم کردن حقیقت و انحراف.
هر چند توصیف و تحلیل خوارج در تاریخ اسلام خیلی مهم است. اما بنده در این بحث بنای بر تمرکز بر روی خوارج ندارم یا قصد ندارم تاریخ تحجر در صدر اسلام را بیان کنم، بلکه سخن من عمدتا ناظر به امروز جامعه اسلامی است.
*
خب اگر سئوال شود که ویژگی‌ها و نشانه‌های اهل تحجر و تحجرگرایی چیست، در پاسخ، به سیزده نشانه اشاره می‌کنم :
یکم. خود پسندی و تکبر علمی
دوم. بی ادبی و گستاخی و ستيزه جویی
سوم. تعصبات فکری
چهارم. مقدس‌مآبی ( مقدس‌مآبی یعنی خود را به مقدسین متشبه کردن، صرف نظر از اینکه از نظر من، ما چیز مقدسی به جز قرآن و سنت قطعی السند، خود پیامبر و ائمه (ع) و البته همه پیامبران الهی و کتب آسمانی نداریم. توسعه تقدس از وجاهت دینی و منطقی ندارد. )
پنج. انزوا طلبی و فرار از ارتباط و تعامل معقول و سازنده ( افراد متحجر، اغلب در برابر در نظر گرفتن یا پذیرش ایده ها یا دیدگاه های جایگزین مقاومت نشان می‌دهند. در واقع، عدم استقبال از گفتگو معقول و آزاد و گرایش به جدال و لجاجت و مراء از ویژگی های آنهاست.)
ششم. افتادن در ورطه یاوه‌گویی حتی علیه بزرگان دین ( مثلاً متحجر به جایی می رسد که حتی اگر روشن بشود اندیشه و سخن او با سخن پیامبر اکرم و ائمه معارض بوده است، ابتدا منکر تعارض می شود، اما اگر در بن بست گیر کند، با سمت جسارت به ساحت پیامبر (ص) و ائمه (ع) هم می رود و نظر خود را برتر از آنان معرفی می‌کند! )
هفتم. نداشتن سعه صدر و عدم تحمل نقد
هشتم. استفاده بسیار محدود از دلایل عقلي و تمرکز بر روی دلایل نقلی
نهم. سطحی گرایی و فقدان نگاه باز و فراگیر
دهم. عدم صراحت و دو پهلوگویی
یازدهم. تکفیرگری
دوازدهم. نداشتن واقع بینی و توهم‌زدگی
سیزدهم. محافظه کاری و قدرت طلبی ( به رغم نمایش دیناگریزی و انزوا طلبی از سوی متحجرین، خیلی از آنها به شدت قدرت طلب هستند. )
*
درباره آثار مخرب تحجر نیز قصد دارم به چند اثر مهم تر اشاره کنم :
یک. تحجر، ظرفیت واقع بینی اجتماعی را به شدت تضعیف می کند.
دو. از ویژگی های بارز متحجرین انکار روشن ترينِ واقعیت های اجتماعی است.
سه. تحجرگرایی، مانع نگرش باز، تفکر انتقادی و گفتگوی سازنده میشود.
چهار. تحجر می تواند با عدم تحمل، تعصب و بی میلی نسبت به لحاظ دیدگاه های مختلف در عرصه عمل، به شکل گیری زنجیره‌ای از ناسازگاری‌ها در جامعه منجر گردد.
پنج. تحجر زمینه پاسخگویی به مسائل نوظهور را از بین می‌برد و فکر و اندیشه دینی را ایستا و راکد می‌کند.
شش. تحجر جلوی حرکت رو به جلو، و پیشرفت جامعه اسلامی را سد می کند.
هفت. تحجر مسیر نوآوری ها و خلاقیت های مثبت را ناهموار می کند. ( در اسلام، بدعت به معنای تفسیر به رأی و پوشاندن لباس اسلام بر تن نظریه برساخته و متعارض با اصول، ارزش‌ها و احکام قطعی دین ممنوع و حرام است اما نوآوری و خلاقیت و حرکت با مقتضیات عصر و زمان، مبتنی بر اصول، احکام و ارزش های مسلم، نه تنها اشکالی ندارد بلکه لازم و واجب است.)
هشت. تحجر جامعه اسلامی را دچار چند پارگی و حتی رویارویی اقشار مختلف با هم می‌کند.
و بنده در اینجا لازم می دانم تصریح کنم : در یک نظام اجتماعی و سیاسی اسلامی که تفکر تمدنی دارد، مهم‌ترین هوشمندی، خشکاندن ریشه تحجر و دور کردن متحجرین از گلوگاه‌ها و نقاط کانونی نظام در دو عرصه فکر و عمل است.
*
امشب، شب تاسوعاست. لذا به عنوان حسن ختام، شعر مشهورحافظ که منسوب به قمر بنی هاشم حضرت ابالفضل العباس (ع) هست را برایتان می خوانم و التماس دعا دارم.
شاه شمشاد قدان ، خسرو شیرین دهنان
که به مژگان شکند قلب همه صف شکنان
مست بگذشت و نظر بر منِ درویش انداخت
گفت ای چشم و چراغ همه شیرین سخنان
تا کی از سیم و زرت کیسه تهی خواهد بود
بنده من شو و برخور ز همه سیم تنان
کمتر از ذره نئی، پست مشو، مهر بورز
تا بخلوتگه خورشید رسی چرخ زنان
بر جهان تکیه مکن ور قدحی مِی داری
شادی زهره جبینان خور و نازک بدنان
پیر پیمانه کش من که روانش خوش باد
گفت پرهیز کن از صحبت پیمان شکنان
دامن دوست بدست آر و ز دشمن بگسل
مرد یزدان شو و فارغ گذر از اهرمنان
با صبا در چمن لاله، سحر می گفتم
که شهیدان که اند این همه خونین کفنان
گفت حافظ من و تو مَحرم این راز نه ایم
از می لعل حکایت کن و شیرین دهنان
از توجه شما عزیزان سپاسگزارم
والسلام علیکم و رحمة الله
