تقوا، مکانیسم جامعه پردازی در اسلام

متن کامل سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی به مناسبت شب ۲۱ ماه مبارک رمضان ۱۴۴۱، تهران، مسجد حضرت خدیجه کبری، ۲۶ اردیبهشت ۹۹

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، الصلاه و السلام علی رسول الله و علی آله الطیبین الطاهرین، و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین.
سلام عرض می کنم خدمت برادران و خواهران گرامی. امشب شب ۲۱ ماه مبارک رمضان است و از دو جهت برای ما شب بسیار مهمی محسوب می شود. یکی از آن جهت که یکی از شبهای قدر است یعنی بنا به روایتی که از امام‌ صادق (ع) نقل شده است، شب نوزدهم شب برآورد اعمال بندگان، شب بیست و یکم‌ شب تصویب مقدرات و شب بیست و سوم، شب امضای نهایی مقدرات بندگان برای یکسال آینده است.
از جهت دیگر، امشب شب شهادت مولای متقیان علی (ع) است و در چنین شبی نگاه ها معطوف به علی (ع) است و حزن و اندوه عالم را فرا می گیرد.
خب، موضوعی که برای بحث امشب انتخاب کرده ام، “تقوا” است. ماه مبارک رمضان‌ ماه توبه است و در شب های قدر هم که قلب ماه رمضان‌ محسوب می شود توبه از اهمیت فراوانی برخوردار است. چنانچه در روایات آمده است، توبه، علاوه بر پشیمانی در دل و اظهار آن بر زبان، تصمیم‌ به اصلاح و جبران‌ گذشته و همچنین تصمیم به عدم تکرار گناه در آینده است. حالا سئوال این است که راه مصونیت انسان از گناه چیست؟ به بیان دیگر، چه نیرو و چه مکانیسمی وجود دارد که انسان بواسطه آن اساساً به گناه نزدیک نشود چه رسد به اینکه گناه بکند؟ در روایات، این نیرو، تقوا معرفی شده است. یعنی اگر انسان به‌ تقوا رسید و متقی شد، دیگر سمت گناه نمی رود تا بخواهد بعداً توبه بکند. البته رسیدن به مقام عالی و صد در صد تقوا برای هر انسانی مقدور نیست اما قرآن از مومنان صراحتاً می خواهد که به تقوا دست‌ پیدا کنند و‌متقی بشوند.
در قرآن کریم در سوره آل عمران آیه ۱۰۲ می فرماید : يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ یعنی ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آن گونه که حق تقوا و پرهیزکاری است، از خدا بپرهیزید و از دنیا نروید، مگر اینکه مسلمان باشید!
در این آیه شریفه سقف انتظار از مومنان خیلی بالاست یعنی خداوند متعال از ما می خواهد حق تقوا را ادا کنیم. ادا کردن حق تقوا کار بسیار دشوار و فوق طاقت انسان های معمولی است‌ لذا در روایات هست که بعد از نزول این آیه شریفه، صحابه نزد پیامبر اکرم‌ (ص) آمدند و گفتند: یا رسول الله ما طاقت عمل کردن به این آیه را نداریم؛ و بعد، آیه 16 سوره تغابن نازل شد که فرمود : فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ یعنی پس تا می‌توانید تقوای الهی پیشه کنید. البته قرآن در آیه ۱۰۲ سوره آل عمران‌ تاکید‌ می کند که حُسن عاقبت انسان در گرو همین تقوا است. وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ؛ یعنی اسلام داشتن بدون‌تقوا بی معناست و از دنیا نروید مگر اینکه مسلمان باشید؛ یعنی باتقوا از این عالم به عالم دیگر کوچ‌ کنید.
قرآن‌ کریم در سوره مائده آیه ۲۷ می فرماید : إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛ یعنی خدا، تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد! یعنی ملاک پذیرش کار خیر، متقی بودن انسان است و تقواست که عمل ما را بالا می برد.
به قول حافظ :

کسی که از ره تقوا قدم برون ننهاد                                                                                   به عزم میکده اکنون ره سفر دارد

امیرالمومنین (ع) می فرمایند :
صفتان لا يُقبَلُ الله سبحانه الاعمال الّا بهما، التُّقي و الاخلاص. یعنی دو صفت است كه خداوند سبحان اعمال را جز با وجود آنها نمي پذيرد، تقوا و اخلاص. تصنيف غرر الحکم، صفحه ۱۵۵، حدیث ۲۹۱۴.
علاوه بر این، از امام محمد باقر ( ع) نقل شده که فرمودند : قال كان اميرالمؤمنين يقولُ لا يقلُّ عملٌ مع التقوي و كيف يَقِلُ ما يُتَقبَّلُ. یعنی امير المؤمنين (ع) پيوسته مي فرمود: هيچ عملي با تقوا كم ارزش نيست و چگونه كم ارزش باشد عملي كه مورد قبول درگاه الهي قرار مي گيرد. الكافي، جلد ۲ صفحه ۷۵.
از سوی دیگر، قرآن‌کریم در سوره بقره آیه ۱۹۷ می فرماید : وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ؛ یعنی زاد و توشه تهیه کنید، که بهترین زاد و توشه، تقواست. بنابراین، آن چیزی که سرمایه انسان برای حیات به ویژه حیات ابدی است، همین تقواست و کسی که تقوا ندارد سرمایه ای ندارد و شاید از همین‌جهت است‌ که از نظر قرآن، شاخص ارزشمندی انسان به تقواست. اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ اَتقاکُم. یعنی گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست. در اسلام، نژاد، قومیت، نسبت های فامیلی، رنگ پوست، ثروت، ریاست و امثال این ها ملاک ارزشمندی انسان نیست؛ تنها عنصر ارزش آفرین تقواست.
رسول خدا (ص) می فرمایند :
کُلُّکُمْ مِنْ آدَمَ وَآدَمُ مِنْ تُرابٍ وَأکْرَمُکُمْ عِنْدَ اللهِ أتْقاکُمْ. یعنی همۀ شما از نسل آدم هستید و آدم از خاک است و ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شما است. تفسیر قمی، جلد ۲، صفحه ۳۲۲.

برای اینکه اهمیت تقوا در اسلام روشن تر شود، خوب است بدانیم در قرآن‌ مجید، سرجمع واژه تقوا، ۱۷ بار و مشتقات آن، بیش از ۲۰۰ بار ذکر شده است ضمن آنکه صدها روایت هم درباره تقوا داریم که علاوه بر بیان اهمیت تقوا، ابعاد و زوایای تقوا در آنها تبیین شده است.
در باب اهمیت تقوا از علی (ع) نقل شده که فرمودند : إِنَّ التَّقْوَى مُنْتَهَى رِضَى اللَّهِ مِنْ عِبَادِهِ وَ حَاجَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ فَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِنْ أَسْرَرْتُمْ عَلِمَهُ وَ إِنْ أَعْلَنْتُمْ کَتَبَه‏؛ یعنی نهایت خشنودى خداوند از بندگانش و خواسته او از آفریدگانش تقواست، پس تقوا از خداوندى بکنید که اگر پنهان کنید مى داند و اگر آشکار سازید مى نویسد. (عیون الحکم و المواعظ(لیثی) ص ۱۵۴، ح ۳۳۵۸.
همچنین از رسول گرامی اسلام‌ (ص) نقل شده که فرمودند :
مَن رُزِقَ تُقىً فَقَد رُزِقَ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ؛ یعنی هر كس تقوا روزى اش شود، خير دنيا و آخرت روزى او شده است. نهج الفصاحه ص ۷۶۹ ، ح ۳۰۱۵.
بعد از این مقدمه مهم، بحث اول من مربوط به مفهوم‌ دقیق تقواست.
تقوا، از مصدر وقایه و ریشه «و ق ی»، در لغت به معنای «حفظ کردن و نگاه داشتن از بدی و گزند» است. بر این اساس، معمولا گفته می شود تقوا یعنی پرهیزکاری اما به نظر می رسد پرهیزکاری معنای گویا و جامعی برای تقوا نیست ضمن اینکه بعضی ها تصور کرده اند پرهیزکاری یعنی انزوا و کناره‌گیری از جامعه و دست به‌کاری نزدن! این در حالی است‌ که به تعبیر استاد شهید مطهری، قوت و هنر انسان در این است که در متن جامعه و در کوران کار و مجاهدت تقوا داشته باشد و الا کناره گیری و دست از کار کشیدن که هنری نیست.
به قول حافظ :
خوشا نماز و نیاز کسی که از سردرد
به آب دیده و خون جگر طهارت کرد
امام على (ع) می فرمایند : اَلتَّقِىُّ سابِقٌ اِلى کُلِّ خَیرٍ؛ یعنی تقوا پیشه براى انجام هر کار خیرى ( از دیگران ) سبقت مى گیرد. (اعلام الدین ص ۱۸۶).
یا پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند :
تَمامُ التَّقوى اَن تَتَعَلَّمَ ما جَهِلتَ وَ تَعمَلَ بِما عَلِمتَ؛ یعنی تمام و كمال تقوا اين است كه آنچه را نمى دانى بياموزى، و بدانچه مى دانى عمل كنى. مجموعه ورام ج ۲ ، ص ۱۲۰.
بنابراین، تقوا نه تنها نباید به معنای کناره گیری تلقی شود بلکه بر عکس، تقوا داشتن مستلزم کار بیشتر و کار عالمانه تر است.

با این‌ ملاحظه، باید به دنبال معنایی برای تقوا باشیم‌ که بیانگر واقعیت تقوا باشد. در این زمینه، بعضی از تقوا به معنای خود نگه داری، مراقبت، کنترل نفس و حاکمیت و تسلّط بر نفس است تعبیر کرده اند‌ که‌ من‌ از بین این ها، تعبیر “خود نگه داری” را بیشتر می پسندم. یعنی بهتر است بگوییم‌ تقوا یعنی نیروی مصونیت بخش در درون‌ انسان.
سئوال بعدی مربوط به منشا و سرچشمه‌ تقواست. به بیان دیگر، می خواهیم بدانیم‌ چه عاملی در وجود انسان مولّد تقواست. به نظر می رسد، در درجه اول، فطرت‌ و عقل فطری که در وجود همه انسان هاست تقوا ساز است. انسانی که فطرت و عقل فطری اش زنده بگور نشده باشد، گناه را‌ منکر و غریبه می داند و به آن‌ نزدیک نمی شود.
به قول مولانا :

صیقل عقلت بدان داده‌ست حق                                                 که بدو روشن شود دل را ورق

با این‌ حال، فطرت‌و عقل فطری در همه به یک مرتبه بیدار نیست ضمن اینکه عقل انسان در بعضی میدان ها به دلیل حجاب های زمانه، دیگر نمی تواند در برابر گناه مقاومت‌ کند لذا یک‌‌ عنصر قوی تر از عقل فطری نیاز هست که تامین کننده تقوا باشد‌ که در روایات، این عنصر قوی تر، ایمان معرفی شده است.
از امام باقر (ع) نقل شده که فرمودند : اِنَّ اللّه‏َ عَز وَ جَلَّ یَقى بِالتَّقْوى عَنِ الْعَبْدِ ما عَزُبَ عَنْهُ عَقْلُهُ وَ یُجَلّى بِالتَّقْوى عَنْهُ عَماهُ وَ جَهْلَهُ؛ یعنی خداوند عز و جل به وسیله تقوا، انسان را از آنچه عقلش به آن نمى ‏رسد، حفظ مى‏ کند و کوردلى و نادانى را از او دور مى ‏نماید. (کافى(ط-الاسلامیه) ج ۸، ص ۵۲، ح ۱۶)
دقت بفرمایید، وقتی انسان به عظمت پروردگار و فقر مطلق خود ایمان داشت، وقتی به خداوند شاهد و حاکم ایمان داشت، وقتی انسان به هماهنگی تقوا با نظام احسن خلقت ایمان داشت، وقتی انسان به حیات پس از مرگ و روز جزا ایمان داشت، دیگر سمت‌ گناه چه کوچک و چه بزرگ نمی رود؛ در واقع در اینجا عقل هست اما ایمان به کمک آن‌ می آید. و از پیوند ایندو نیرو یک نیروی عظیم و منحصربفرد متولد می شود.
در ارتباط با نسبت ایمان و تقوا و اینکه مراتب میانی و عالی تقوا محصول ایمان است، نظرتان را به حدیثی از امام صادق (ع) جلب می کنم‌ که حضرت (ع)، برای تقوا سه مرتبه بیان فرموده اند :

مرتبه اول، تقوای عام یعنی ترک محرمات است که ناشی از خوف از عذاب جهنم است؛

مرتبه دوم، تقوای خاص یا «تَقْوی مِنَ اللّه» است که عبارت است از اینکه شخص نه تنها محرّمات بلکه شُبَهات (کاری که احتمال حرام بودن دارد) را نیز ترک می کند؛

و مرحله سوم، تقوای خاص الخاص یا «تَقْوی بِاللّهِ فی اللّه» است که مرتبه‌ای است که شخص نه تنها شبهات بلکه (بعضی از) امور حلال را نیز ترک می‌کند. بحارالانوار، ج ۶۷، ص۲۹۵.

در مبحث تقوا، بعضی ها شبهه‌ کرده اند که تقوا محدود کننده آزادی اجتماعی است؛ مرحوم استاد مطهری در پاسخ به ادعای کسانی که تقوا را محدود‌کننده آزادی اجتماعی میدانند، به استناد به این بخش از خطبه ۲۲۱ امام‌ علی در نهج البلاغه یعنی فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ مِفْتاحُ سَدادٍ، وَ ذَخِيرَةُ مَعادٍ، ‏وَ ‏عِتْقٌ‏ ‏مِنْ‏ ‏كُلّ‏ ‏‏مَلَكَةٍ‏، ‏وَ ‏نَجاةٌ ‏مِنْ‏ ‏كُلّ‏ ‏‏هَلَكَةٍ‏ بِها يَنْجَحُ الطّالِبُ، وَ يَنْجُو الْهارِبُ وَ تُنالُ الرَّغائِبُ؛ به‌ معنای : تقوا کلید درستی و اندوخته روز قیامت است، آزادی است از قید رقیت، نجات است از هر بدبختی، به وسیله تقوا انسان به هدف خویش می رسد و از دشمن نجات می یابد و به آرزوهای خویش نائل می گردد، اینگونه استدلال می کنند که تقوا خودش در زندگی اجتماعی آزادیبخش است. ضمن آنکه بنده عرض می کنم انسان علی السویه این اختیار و آزادی را دارد که به الهامات عقلی و ایمانی خود گوش فرا بدهد و متقی باشد کما اینکه امام سجاد (ع) در دعای مکارم الاخلاق از خداوند تقاضا می کند تقوا را به من الهام کن؛ و در نقطه مقابل، انسان مختار است به الهامات شیطانی و کافرانه خود هم گوش دهد و از تقوا بگریزد.
در باب نشانه های انسانِ با تقوا یا ملاک برخورداری از تقوای بالاتر، روایاتی هست که من در اینجا فقط به یک روایت اشاره می کنم.
پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند: اَتقَى النّاسِ مَن قالَ الحَقَّ فیما لَهُ و عَلَیهِ؛ یعنی با تقوا ترین مردم، کسى است که در آنچه به نفع یا ضرر اوست، حق را بگوید. (امالی(صدوق) ص ۲۰؛ من لا یحضره الفقیه ج ۴، ص ۳۹۵.
اینکه انسان حتی در مواقعی که به ظاهر به ضرر اوست حاضر نباشد جز حق چیزی بگوید، به حرف ساده است اما در عمل خیلی سنگین است و باید توجه داشت تنها انسانِ دارای مراتب بالای تقواست که از عهده این کار سنگین بر می آید.
باید توجه داشت که تقوا، هم می تواند جنبه فردی داشته باشد و هم جنبه اجتماعی. جنبه اجتماعی بر می گردد به این اصل که جامعه در اندیشه اسلامی از یک هویت نیمه مستقل برخوردار است. با این وصف، جامعه، هم‌ می تواند مانند فرد تربیت شود و با هم افزایی، به مرتبه ای از تقوا دست پیدا کرده و متصف به تقوا شود. از همین جاست که می توان تقوا اجتماعی را به تقوای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تقسیم‌ کرد که بحث آن به مجال دیگری محتاج است. مطلب مهم این است که اگر انسان و جامعه صاحب تقوا شد، محال است در زندگی خود با بن بست روبرو شود.
قرآن مجید در سوره اعراف آیه ۹۶ می فرماید :
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَىٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ. یعنی و اگر اهل شهرها و آبادیها، ایمان می‌آوردند و تقوا پیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آنها می‌گشودیم.
در این زمینه علی (ع) می فرمائید: لَوْ أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ کَانَتَا عَلَى عَبْدٍ رَتْقاً ثُمَّ اتَّقَى اللَّهَ لَجَعَلَ لَهُ مِنْهَا مَخْرَجاً وَ رَزَقَهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ؛ یعنی اگر آسمان ها و زمین راه را بر بنده اى ببندند و او تقواى الهى پیشه کند، خداوند حتما راه گشایشى براى او فراهم خواهد کرد و از جایى که گمان ندارد روزى اش خواهد داد. (عیون الحکم و المواعظ(لیثی) ص ۴۱۶، ح ۷۰۶۸).
همچنین قرآن در سوره طلاق آیات ۲ و ۳ می فرماید : وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا، وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ. یعنی هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند، و از جایی که گمان نَبَرد به او روزی عطا کند.
در همین زمینه، امام حسین (ع) می فرمایند : اُوصِیکُم بِتَقوَی اللّه ِ فَإنَّ اللّه َ قَد ضَمِنَ لِمَنِ اتَّقاهُ أن یُحَوِّلَهُ عَمّا یَکرَهُ إلی مایُحِبُّ ویَرزُقَهُ مِن حَیثُ لایَحتَسِبُ. یعنی شما را به تقوای الهی سفارش می‌کنم؛ زیرا خداوند ضمانت داده کسی را که تقوای الهی پیشه سازد، از آنچه ناخوش می‌دارد، به آنچه خوش می‌دارد انتقال دهد، و از جایی که گمان نمی‌برد، روزی‌اش دهد. «گزیده تحف العقول، جلد ۱، صفحه ۳۷»
همچنین در روایتی از امیرالمومنین (ع) نقل شده که فرمودند: أیَسُرُّکَ أن تَکُونَ مِن حِزبِ اللهِ الغالِبِینَ؟ إتَّقِ اللهَ سُبحانَهُ وأحسِن فی کُلِّ أمُورِکَ، فإنَّ اللهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوا والَّذِینَ هُم مُحسِنُونَ.
یعنی آیا خوش‌داری که از حزب پیروز خدا باشی؟ از خدای سبحان پروا کن، و در همۀ کارهایت خوب عمل کن؛ زیرا خداوند با تقواپیشگان و نیکوکاران است. میزان الحکمه، جلد ۳، حدیث ۳۶۷۵.
یا در جای دیگر امیرالمومنین (ع) می فرمایند : التَّقوي غايةٌ لا يهلك مَنِ اتَّبَعَها و لا يَندم مَن عمل بها؛ لِأنَّ بِالتَّقوي فاز الفائزون و بالمَعصيةِ خَسِر الخاسرون. یعنی تقوا هدفي است كه هر كس از آن تبعيت کند هلاک نشود و هر کس آن را به كار بندد پشيمان نشود؛ زيرا با تقوا است كه رستگاران، پيروز و رستگار شدند، و با معصيت است كه زيان كاران زيان كردند. كنزالعمال، حدیث ۱۶.

نکته کلیدی در اینجا این است که موفقیت و پیروزی ناشی از تقوا صرفا یک پاداش اخروی نیست، اگر انسان و جامعه تقوا داشته باشد، تقوا در امور مادی و در همین دنیا برای انسان و جامعه گشایش و پیروزی می آورد. این گشایش و پیروزی خیلی فراتر از گشایش و پیروزی ای است که انسان به غلط تصور می کند با کنار گذاشتن ارزش های الهی به آن‌می رسد؛ بنابراین جامعه دینی اگر به‌ گوهر خود که همین تقواست دست پیدا کند، در امور مادی هم به جایی می رسد که جوامع سکولار فرسنگ ها با آن فاصله دارند. ضمن اینکه انسان و جامعه دینی علاوه بر سود دنیوی، سود اخروی هم دارد اما انسان و جامعه سکولار، در نهایت به یک سود محدود دنیوی دست پیدا می کند.
علاوه بر این، تقوا، نقطه مقابل مواجهه ماشین‌وار و رباتیک با انسان معاصر است. انسانی که نه تنها از اختیار و آزادی لازم برخوردار نیست بلکه بدون زور و جریمه انگیزه ای برای زندگی سالم ندارد.
جامعه ای که تنها با پلیس سامان می یابد و بدون حضور پلیس وجوه انسانی در حیات اجتماعی غایب می شود، یک جامعه انسانی نیست آنوقت به محض آنکه برق یک شهر می رود، و دوربین های پلیس قطع می شود، انواع قانون شکنی ها و انواع وحشیگری ها اتفاق می افتد.
بنا به آنچه خدمتتان عرض کردم، تقوا رکن و گوهر جامعه اسلامی و مکانیزم منحصربفردی برای جامعه پردازی و ترقی اجتماعی است و جامعه اسلامی، جامعه ای است که بتواند تقوا را در فرد و سپس در جامعه به حداکثر برساند.
خب، امشب، شب شهادت امیرالمومنین است؛ شخصیتی که اگر کل عالم در طول تاریخ بسیج شوند قادر به بیان فضائل و درجات معنوی او نیستند. با این حال، علی (ع) در شرایطی در محراب خود ضربت خورد و به شهادت رسید که علامه امینی ‌می گوید، معاویه ( لعنة الله عليه ) ۷۵۰۰۰ منبر را برای لعن مولا امیر المومنین (ع) بناگذارد و ۶۱ سال در قنوت نماز، مولا را لعن می کردند.
امیرالمومنین (ع) در آخرین وصایای خود، به فرزندش امام‌ حسن (ع) فرمود :
ارفق یا ولدی باسیرک و ارحمه و اَشفِقْ علیه الاتری الی عینیه قد طارتا فی اُمِّ رأسِهِ و قلبه یرجف خوفاً و رُعبا و فزعاً … .
پسرم، با اسیرت مدارا کن و به او ترحم کن. آیا چشمانش را نمی بینی که در گودی سرش فرو رفته، و قلبش از ترس به تپش افتاده؟ امام حسن عرض کرد: پدرجان! این مرد ملعون تو را کشته و ما را مصیبت دار کرده باز هم دستور مدارا می دهی؟ فرمود: پسرم ما خانواده رحمت و مغفرت هستیم.
خب، امشب علی (ع) یک وصیت بسیار مهم دیگر هم در آخرین لحظات حیات مبارکش داشت و آن‌ درباره حسین (ع) بود.
می نویسند، یک ‏وقت دیدند علی (ع) صورتش را برگرداند سمت حسین (ع) فرمود در خصوص شما، ای حسین، فتنه ‏ها از هر سو و از هر جانب به سمت تو می‏ آید؛ بر تو باد به صبر!
می گویند در روایت هست که حضرت دو مرتبه دیگر رویش را به سمت حسین (ع) کرد و فرمود : یا اباعبدالله، این امّت تو را شهید می‏کنند؛ بر شما باد به تقوا و صبر!
در اینجا می‏ گویند، وقتی علی (ع) این جمله را فرمود بی‏هوش شد. اما چه شد که علی (ع) بی‏هوش شد؟
شاید صحنه روز عاشورا و گودی قتلگاه نزد علی (ع) تمثّل پیدا کرده بود.

و سَیعلَمُ الّذینَ ظَلَموا أَی مَنقَلَبٍ ینقَلِبونَ.