معنا و مختصات حیات معقول در منظر علامه جعفری (ره)

متن سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی در نشست گرامیداشت سی و سومین سالگرد استاد علامه جعفری، تهران، مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا با همکاری خبرگزاری تسنیم
بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، الصلاة و السلام علي رسول الله و علي آله الطيبين الطاهرين و لعنة الله علي أعدائهم أجمعين
سلام عرض می کنم خدمت برادران و خواهران گرامی، پژوهشگران و دوست‌داران علم و حقیقت. سی و سومین سالگرد ارتحال استاد علامه محمد تقی جعفری (ره) را گرامی می‌دارم و به روح آن استاد عزیز و فرزانه درود می فرستم. متاسفانه به رغم گذشت سی و سه سال از ارتحال جانسوز استاد، هنوز بسیاری از آراء و اندیشه هاي علامه جعفری آنطور که سزاوار است مورد بررسی قرار نگرفته و امیدوارم این جلسات به باز شدن باب توجه گسترده و عمیق پژوهشگران به اندیشه های استاد کمک کند. همانطور که می‌دانید، موضوع بحث من حیات معقول است. مرحوم استاد جعفری، نظریات گوناگونی در عرصه های مختلف داشتند اما بدون شک، حیات معقول یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین نظریه های استاد محسوب می شود که ردپای آن در تمامی مباحث استاد هست. من در این فرصت کم، قصد دارم به حول و قوه الهی، در هفت بند تصویری نسبتاً شفاف از معنا و مختصات حیات معقول مورد نظر ایشان ارائه کنم.
یکم. پیش فرض نظریه حیات معقول در منظر علامه جعفری، وحدت و هم‌آهنگی هستی و به طور دقیق تر، عالم تکوین و تشریع و به تبع آن، رابطه هست ها و بایدهاست. یعنی نمی توان هست ها را پذیرفت اما به بایدها و نبایدهایی که مولود این هست هاست بی اعتنا بود. ۰بنابراین، استاد تصریح می کنند: “اگر متفکرانی نداشته باشیم که وحدت عالی حیات را با هماهنگ ساختن حیات، “آنچنان که هست” و حیات، “آن‌چنان که باید باشد”، به بهترین وجه برای ما تفسیر و توجیه کنند، هرگز امیدی به رفع موانع تکامل عقلانی و روانی و تقلیل دردهای خانمانسوز نخواهیم داشت.”
دوم. در منظر استاد جعفری، منبع اصلی معرفی حیات معقول خود قرآن مجید است و اساساً هیچ نوع از زندگی، به جز حیات معقول در جهان قرآن و جهان دین قابل قبول نیست. استاد برای اثبات این مطلب به تبیین و تفسیر مختصر آیات ۴۲ و ۲۴ سوره مبارکه انفال، آیه ۹۷ سوره نحل، آیه ۲۷ سوره ابراهیم و آیه ۱۶۲ سوره انعام‌می پردازند و ضمن برجسته سازی فطرت، احیاء انسان توسط دین و همچنین حیات طیبه ، تاکید می کنند که: “این، یکی از ویژگی های اساسی حیات معقول است که زندگی آدمی بر مبنای اصول و قوانین عقلانیِ ثابت باشد و وحدت تکاملی حیات و شخصیت، در مجرای دگرگونی ها و تغییرهای روبنایی، محفوظ و ثابت باشد.”
سوم. در منظر علامه جعفری، حیات معقول عبارت است از : “حیات آگاهانه ای که نیروها و فعالیت های جبری و جبرنمای زندگی طبیعی را، با برخورداری از رشد آزادیِ شکوفا شده در اختیار، در مسیر هدف های تکاملیِ نسبی تنظیم‌کرده، شخصیت انسانی را به تدریج در این‌گذرگاه ساخته، و وارد هدف اعلای زندگی کند. این هدف اعلا، شرکت در آهنگ کلی هستیِ وابسته به کمال برین است”. در تعریف مرحوم استاد از حیات معقول چند نکته کلیدی نهفته است :

اولاً، آن حیاتی حیات است که آگاهانه باشد.
ثانیاً، انسان در دنیا و در زیست طبیعی خود، با نیروها و فعالیت های جبری یا شبه جبری روبروست.
ثالثاً، انسان صاحب اختیار است و آزادی از بطن اختیار متولد می شود.
رابعاً، انسان قادر است با آزادی خدادادی خود بر جبرها و شبه جبرها به طور نسبی غلبه کند و خود را در مسیر تکامل قرار دهد. در واقع، جبر بن بستی باز نشدنی نیست.
خامساً، شخصیت انسانی در گذرگاه مبارزه آزادی با جبر و تلاش انسان برای قرارگرفتن در مسیر تکامل ساخته می شود.
سادساً. تکامل ذومراتبِ انسان چیزی جز پیوستن انسان به چرخه کمال حاکم بر هستی نیست.
سابعاً، حیات‌معقول حیاتی است که انسان‌ را به طور آگاهانه و طبعاً آزاد وارد مسیر تکامل کند.

چهارم. منظور علامه جعفری از “معقول” در نظریه حیات معقول، صرفاً عقل نظری جزء نگر و ابزاری نیست که محصول عملیات ساختمان‌ مغز فیزیکی انسان است و توسط عرفا تحقیر شده، و حتی منظور استاد از “معقول” راسیونالیسم و اصالت خرد به‌ معنای مصطلح نیست که در غرب مدرن مطرح است، بلکه منظورشان پیوند عقل نظری و عقل عملی و پیوند عقل و عشق در زیر چتر عقل والا و کلی است. در واقع، عقل با عشق شور در تعارض نیست بلکه قابل جمع است. با این وصف، حتی دین نیز در منظر استاد خارج از دایره عقل نیست چراکه نه تنها رسالت اصلی دین احیای عقل “به مثابه پیامبر درونی” است، بلکه آنچه دین “به مثابه پیامبر بیرونی” مطرح می کند نقطه مقابل و در عرض عقل نیست بلکه کامل کننده عقلی محسوب می شود که خود به نقصش اذعان داشته و تمنّای دستگیری دین را دارد.
پنجم. بر خلاف برخی نظرات، بشر از ظرفیت و کشش لازم برای حیات‌ معقول برخوردار است چراکه اولاً، بشر برای رسیدن به خواسته های صرفاً دنیوی خود نیز تن به انواع سختی ها و مشقت های جان‌فرسا می دهد؛ ثانیاً، ورود انسان به حیات‌ معقول به دلیل قرار گرفتن در “خود واقعی‌اش” و همراهی هستی با او دلپذیر است و سختی ها را آسان و حتی جذاب می کند؛ ثالثاً، انسان های رشد یافته هر چند کم‌اند لکن استثنا نیستند و لذا قرار گرفتن انسان در مسیر حیات‌معقول خلاف قانون و ضد طبیعت آدمی نیست.

همین‌ مطلب درباره اهداف عالی هم مطرح است. در واقع استاد تصریح می کنند که عده ای به خود اینچنین تلقین می کنند که وصول به این‌ اهداف عالی و به این‌ جنس حقایق از ما ساخته نیست این در حالی است که استاد می نویسند : “از جمله عناصری که در همه جوامع، به شرط هوشیاری، در درون اولاد آدم (ع) می خروشد، پیدا کردن پاسخ به سئوال “هدف مجموع زندگی در جهان هستی” است که اگر از زندگی بریده شود، با هیچ منطقی قابل تفسیر و توجیه نبوده و پناهگاهی جز نیهیلیسم نخواهد داشت.” سپس علامه تاکید می کنند که “قابل پذیرش ساختن هدف اعلای زندگی برای انسان ها همان اندازه ساده است که قابل پذیرش ساختن هدف کار و فعالیت یک کارگاه بزرگ که از هزاران جزء و رابطه تشکیل شده است، ساده هست.”
ششم. در فرایند حیات معقول در منظر علامه جعفری، زنجیره ای از تحولات یا تبدّلات اتفاق می افتد. این تحولات و تبدلات عبارتند از :

یک. تبدیل احساسات خام به احساسات تصعید شده یعنی ارتقاء یافته یا تعالی یافته
دو. تبدیل جریان های ذهنی بریده بریده و از هم‌ گسیخته به اندیشه های هماهنگ و منسجم
سه. تبدیل محبت های خام به‌محبت های معقول
چهار. تبدیل آرزوی های دور و دراز به امیدهای تحرک آفرین و جلوبرنده
پنج. تبدیل علاقه ها و عشق های صوری به علایق و عشق های کمال بخش
شش. قناعت به مفاهیمی بی اساس درباره خیر و کمال و تبدیل آن به تلاش و تکاپو برای دریافت واقعیت خیر و کمال
هفت. تبدیل تقلید کورکورانه به نظر و اندیشه و واقع یابی اصیل و مستقیم
هشت. تبدیل شطرنج بازی های عقل نظری جزئی به هماهنگی عقل سلیم و وجدان واقع بین
نه. تبدیل بازی با تمایلات به اراده حساب شده؛ و تبدیل به آزادی ارتقاء یافته و اختیار
ده. تبدیل خود را تافته جدا بافته دیدن به درک وحدت عالی انسانی و تساوی انسان ها در هدف، یا وسیله بودن
یازده. تبدیل رضایت به هدف نهایی بودنِ منزلگاه زندگی، به خود را همواره در راه دیدن

ااااااااا
از تحولات و تبدلات یازده‌گانه ای که مرحوم علامه جعفری ذکر کرده اند، می توان به چند نتیجه مهم رسید :
اولاً، احساسات، محبت و عشق، هر سه نقش مهمی در مراحل مختلف تکامل انسان دارد اما اگر این ها در یک‌ مسیر صحیح و معقولی رشد پیدا نکند، خودشان می تواند عامل عقب ماندگی و حتی سقوط انسان شود.
ثانیاً، انسان صاحب فکر و اندیشه است و وجه ممیزه او با سایر موجودات همین صاحب اندیشه بودن انسان است لکن اگر اندیشه در وجود آدمی حول یک‌ کانون مشخص یا اهداف عالیه به انسجام نرسد، یا نتواند تقلید را به واقع یابی اصیل و مستقیم تبدیل کند، قادر به تکامل بخشی انسان نخواهد بود.
ثالثاً. این دنیا مقصد انسان‌ نیست بلکه محل سرمایه سازی و سپس هجرت به حیات ابدی است لذا انسانی به حیات معقول دست پیدا می کند که اولاً، توانسته باشد آرزوی های دنیازده و بی ثمر را به امید سازنده و تعالی بخش تبدیل کند. (ضمن آنکه این امید فقط جنبه معنوی ندارد بلکه جنبه مادی هم دارد.) ثانیاً، خود را موجودی دائماً در حرکت و دائما در راه دریابد.
رابعاً. هر چند خیر و کمال، نقطه کانونی در حرکت انسان در حیات‌معقول است اما موقعی این خیر و کمال نقش خود را به صورت حداکثری در حیات معقول خواهد داشت که معنای صحیح و عمیقی از خیر و کمال از سوی انسان یا انسان ها ادراک شود.
خامساً، هر چند عقل نظری جزئی نگر در حیات معقول مورد بی اعتنایی قرار نمی گیرد و حتی در جای خود بسیار اثربخش است اما اگر عقل نظریِ جزئی نگر به عقل سلیم یا عقل والا و کلی و نیز وجدان، که محرک عقل عملی است، پیوند نخورد می تواند انسان را از مسیر حیات معقول خارج کند.
سادساً، انسان در انسان صاحب تمایلات‌ مختلف است اما این‌ تمایلات که دائماً در حال نو به نو شدن است و رنگ عوض می‌کند، وقتی می تواند انسان را وارد حیات معقول کند که اراده مستحکم و برآمده از آزادی حقیقی، جای این تمایلات را بگیرد.
سابعاً، آزادی فردیِ افراطی و نادیده گرفتن جامعه، به این معنا که انسان‌ خودش را برتر از جامعه بداند و یا از همکاری و تعامل سازنده با اعضاء جامعه طفره برود در حیات‌ معقول مقبول نیست. حیات معقول وحدت انسانی و اشتراک اهداف تعالی بخش را برای انسان می خواهد و البته این‌، به منزله نفی آزادی فردی نیست.
هفتم. مرحوم استاد علامه جعفری وارد شئون گوناگون زندگی انسان در حیات معقول شده اند و تک تک موارد را به تفصیل مورد بررسی قرار داده اند. من به دلیل ضیق وقت صرفا به اخلاق و سیاست می پردازم.

در خصوص اخلاق، تاکید اصلی مرحوم علامه، لزوم تفکیک اخلاق در “حیات طبیعی محض” و اخلاق در “حیات معقول” است. سپس استاد تصریح می کنند که اخلاقی که در حیات طبیعی محض از آن سراغ داریم چیزی جز : انعطاف انسان به پذیرش آنچه در جامعه می گذرد؛ عمل به مقتضای احساسات و عواطف آن هم‌ نامشروط دیگر انسان ها؛ عمل به یک سلسله اصولِ برکنار از قوانین حقوقیِ ناشی از انتخاب کیفیت زندگی در یک جامعه که‌ محصول ارث، تاریخ، نژاد، اقتصاد و فرهنگ خاص آن‌ جامعه است و نیز اخلاق به‌ مثابه یدک و کمک قوانین حقوقی! در نقطه مقابل، اخلاق در حیات معقول عبارت است از : یک. احساس جزء بودن از کل حیات انسانی که دَم الهی در آن دمیده شده است؛ دو. اخلاق استوار شده بر روی احساسات تصعید شده و اصول پایدار انسانی که بر پدیده های خصوصی و عمومی زندگی دیگر انسان ها تطبیق دارند؛ و طبیعی است که اخلاقی که در حیات معقول مطرح است نه پذیرش و عمل به اصول ناشی از انتخاب کیفیت زندگی که جریان طبیعی ای که یک اجتماع اقتضا می کند است و نه خادم حقوق طبیعی محض و نیز ابزاری یدکی برای عوامل تقلیل جرم و کیفر است هر چند در جای خود بر روی کاهش جرم و کیفر اثر به سزایی دارد.
در باب سیاست، در منظر استاد، سیاست عبارت است از : “مدیریت زندگی انسان ها در راه وصول به بهترین هدف های مادی و معنوی.” در منظر استاد آنچه امروز به عنوان وجه عینیت یافته سیاست در جهان مشاهده می کنیم و آن را شرم آور و اسف انگیز تلقی می کنیم، معلول حصر قوانین سیاسی در حیات طبیعی محض، و این حقیقت است که بشر حاضر نیست از چارچوب “حب ذات” و “صیانت ذات” بیرون آید تا موجودی دیگر به نام “انسان” را به رسمیت بشناسد. در نقطه مقابل، سیاست در حیات‌ معقول، هدف، مبدا و مسیری دارد. هدفش ایجاد و کمک به شکل گیری حیات آگاهانه، مبدا آن خروج از اسارت حب ذات و صیانت ذات، و مسیرش، گردیدن مداوم شخصیت انسانی برای ورود به اهداف اعلای زندگی است. در منظر استاد، این اتفاق زمانی خواهد افتاد که متصدیان کارهای سیاسی، به واقع بپذیرند که‌ تعهد دارند “چیزها” را به “کَس‌ها” مبدل نمایند. این همان مرزی است که استاد بین تفکر سیاسی اسلام و تفکر سیاسی ماکیاولیستی مشخص می کنند.
از توجه شما عزیزان سپاسگزارم و مجددا به روح پرفتوه استاد جعفری درود می فرستم.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته