ما و رقیب تمدنی

متن سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی در همایش ملی آینده نگاری تمدن نوین اسلامی، ۱۴ آبان ۹۹، دانشگاه بین المللی امام‌خمینی(ره) قزوین

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، الصلاه و السلام علی رسول الله و علی آله الطیبین الطاهرین و لعنه الله علی اعدائهم اجمعین
سلام عرض می کنم خدمت پژوهشگران و دانش پژوهان ارجمند و جا دارد از برادر گرامی جناب آقای دکتر قاسمی رئیس محترم مرکز پژوهشی آینده پژوهیِ دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) به خاطر برگزاری این همایش سپاسگزاری کنم.
دیروز میلاد باسعادت و فرخنده پیامبر اعظم (ص) و حضرت امام صادق (ع) بود. جا دارد این دو میلاد منور را حضورتان تبریک عرض کنم و تلاقی نشست و این مناسبت را مغتنم بدارم.
موضوع بحث من “ما و رقیب تمدنی” است. ممکنه بعضی کشورهای به اصطلاح توسعه یافته یا در حال توسعه مدعی حرکت در مسیر تمدن سازی باشند اما واقعیت این است‌ که توسعه به معنای مصطلح، مساوی تمدن سازی نیست، به ویژه وقتی توسعه مبتنی بر تفکر و مدل تقلیدی تحقق یافته باشد.
اصولاً وقتی جامعه ای می تواند مدعی تمدن سازی باشد که حرف های جدی، نو و تحول زا برای گفتن داشته باشد. به بیان واضح تر، بتواند مسیر متفاوتی را برای حیات فردی و اجتماعی باز کند که نه تنها با مسیر یا مسیرهای موجود متفاوت باشد بلکه تعریف و چشم انداز تازه ای را برای سعادت و خوشبختی به جامعه انسانی ارائه کند.
در حال حاضر، تمدن غربی، هم به خاطر جذابیت های فراوانی که داشته، هم به خاطر تصویری که از خودش ارائه کرده، و هم به خاطر جریانی که برای تحمیل خودش به جهان به راه انداخته است، بخش مهمی از دنیا را به سمت خودش کشانده و جوامع گوناگون را در دستگاه هاضمه قوی خود هضم‌ کرده است بطوریکه تا پیش از این، کشوری را پیدا نمی کردیم که خواسته یا ناخواسته دنباله روی غرب نباشد.
ما وقتی از تمدن نوین اسلامی صحبت می کنیم، اولاً امکان شکل گیری آن را بر اساس ظرفیت های باقوه و در مواردی فعلیت یافته، قابل اثبات می دانیم و ثانیاً، معتقدیم که حرف های نویی داریم و می توانیم این حرف ها را به عینیت برسانیم که با حرف های رایج در تمدن غرب و آنچه تحقق پیدا کرده است تفاوت دارد. البته نیازی نیست که این تفاوت صد در صد باشد چراکه تمدن نوین اسلامی هم یک تمدن انسانی است و طبیعت و فطرت مشترک در انسان ها اشتراکات‌ قابل توجهی را در تمدن اسلامی و غیر اسلامی پدید می آورد.
حال ممکن است سئوال کنید که حرف های متفاوت تمدن نوین اسلامی چیست؟ در پاسخ عرض می کنم که حرف های نو کم نیست اما مهم ترین آنها که می تواند حیات فردی و اجتماعی را در مسیر تازه ای قرار دهد می تواند این موارد باشد:

یک. جهان بینی الهی به جای جهان بینی الحادی

دو. قانون اسلامی به جای قانون عرفی

سه. سبک زندگی اسلامی به جای سبک زندگی غربی

چهار. مردم سالاری دینی به جای دموکراسی

پنج. پیوند میان فرد و جامعه به جای فردگرایی

شش. عدالت به جای لیبرالیسم

هفت. پیشرفت و تعالی به جای توسعه

هشت. نظم جهانی عدالگرا به جای نظم جهانی سلطه گرا

نه. صلح گرایی به جای جنگ طلبی

ده. خردورزی و عقلانیت به جای اباحه گری

یازده. هنر متعالی و عفیفانه به جای هنر مادی و آلوده

دوازده. کرامت بخشی به زن به جای تحقیر و ابزاری دیدن زن

سیزده. علم و فناوری در خدمت انسان، به جای علم و فناوری علیه انسان

چهارده. معماری و شهرسازی ارزش گرا به جای معماری و شهرسازی خنثی

پانزده. دوستی با طبیعت به جای ستیز و تخریب طبیعت

البته بحث اصلی در تمدن، عینیت بخشی به این حرف هاست. من روی این مطلب اصرار دارم که نفس داشتن حرف های نو و متفاوت تمدن نیست؛ تمدن زمانی خلق می شود که امکان تحقق این حرف ها فراهم شده باشد و بتوان ظهور و بروز آنها را حس کرد. ما امروز در عینیت بخشی به حرف های خود مشکل داریم و اگر در آینده فرصتی فراهم شود درباره این مشکل و راه برون رفت از آن سخن خواهم گفت.
خب، بحث اصلی بنده مربوط به بررسی شرایط رقیب قدرتمند تمدن نوین اسلامی برمی گردد. به نظر می رسد اگر تمدن غرب همچنان در اوج قدرت باشد، و در آزمون های عملی نمره قابل قبولی دریافت کرده باشد به چند دلیل فرصت برای شکل گیری تمدن نوین اسلامی فراهم نخواهد شد. این دلایل عبارتند از اینکه:

اولاً. تسلط گفتمانی غرب در دنیا و گرایش مردم جهان، حتی بخش مهمی از ملل اسلامی به آن، به راحتی اجازه ظهور فراگیر گفتمان جدید را نمی دهد.
ثانیاً. موفقیت بالای غرب در اهداف تمدنی خود، فرصت چندانی را برای ظهور گفتمانی معارض با گفتمان مادی غربی بوجود نمی آورد.
ثالثاً، خواب آلودگی و مستی ملت های جهان و غفلت از آسیب های عمیق تمدن غرب به جامعه انسانی، گوش ها را برای شنیدن حرف های تازه باز نخواهد کرد.
رابعاً. نفوذ عمیق غرب در جهان، در عمل جلوی ظهور و گسترش تمدن نوین اسلامی را خواهد گرفت.

در سالهای اخیر درباره افول و غروب تمدن غرب صحبت هایی صورت گرفته است؛ ممکن است بعضی از این صحبت ها جنبه سیاسی یا شعاری هم داشته باشد اما نمی توان واقعیت هایی را که افول و غروب تمدن غرب را منکر شد. من در اینجا قصد دارم به چندین واقعیت عمده در این زمینه اشاره کنم :

یکم. جنگ علیه فطرت
غرب مدتهاست علیه فطرت انسان قیام کرده است. از تلاش برای تغییر بنیادی در ساختار وجودی انسان و سرکوب سازی علایق ذاتی او، تا قانونی کردن‌ گناهان وقیحی چون همجنس بازی و غیره که به گواه سنن الهی در تاریخ، نتیجه ای جز نابودی تمدن غرب به دنبال نخواهد داشت. به بیان دیگر، امکان ندارد یک تمدنی در طول تاریخ علیه فطرت انسانی جنگ به راه انداخته باشد و سرنوشتی جز نابودی برای آن رقم نخورده باشد و قرآن در سور گوناگون من جمله سوره مبارکه فجر آیات ۶ تا ۱۴ به وضوح از این سنت الهی سخن گفته است.

دوم. دور کردن انسان از سعادت و خوشبختی
مهم ترین وعده تمدنی مدرنیسم رساندن انسان ها به خوشبختی است. هر چند بین خوشبختی مادی و خوشبختی معنوی نمی‌توان جدایی انداخت و نسبت متقابل ایندو را نادیده گرفت اما مشکل غرب فقط در تحریف معنای سعادت و تقلیل آن به خوشبختی مادی محدود نمی شود بلکه مشکل در اینجاست که غرب در تحقق وعده خود در زمینه خوشبختی مادی انسانها هم ناکام مانده و بخش مهمی از جمعیت جهان من جمله شهروندان اروپایی و امریکایی را نیز در حسرت رسیدن به خوشبختی نگه داشته است.

سوم. ناتوانی غرب از معنابخشی به حیات
آزار دهنده ترین چیز برای انسان زندگی بی هدف و بی معناست و اگر انسانی از ناهوشیاری خارج شود، امکان ندارد در برابر بی معناییِ زندگی خود بی تفاوت باشد. هر انسانی در زندگی خود با سه سئوال اساسی روبروست : از کجا آمده ام؟ برای چه آمده ام؟ و به کجا خواهم‌ رفت؟ باید قبول کرد که تمدن غرب نه تنها به این سئوالات پاسخ نداده بلکه برای نجات خود از درماندگی برای پاسخ این سئوالات، و نیز جلوگیری از موج پوچگرایی، صورت مساله را از ذهن خیلی از انسانها پاک کرده است.

چهارم. حقیقت زدایی از زندگی بشر
کل عالم و به طور خاص زندگی انسان مملوّ است از حقایقی که درک آنها شرط اصلی تعالی و کمال انسان‌ و به طبع آن، آرامش آن محسوب می شود. واقعیت این است که از یک سو، حاکم کردن داتش تجربی به علم و حتی فلسفه، و از دیگر سو، دامن زدن به نسبی گرایی، عملاً باب های تقرب به حقیقت را به روی بشر بسته است؛ و جالب این جاست که پاسخ تمدن غرب به این مساله، نه فقط ناتوان جلوه دادن انسان در کشف حقیقت، بلکه نفی حقیقت بوده است.

پنجم. نابودی محیط زیست
نابودی محیط زیست یکی از مهم ترین و در عین حال، خسارت بار ترین سوغات مدرنیته برای انسان بوده است. از تضییع منابع گرانقیمت و‌تجدیدناپذیر طبیعت تا تولید انواع بیماری های مرگ آفرین و مسری و غیر مسری. از گرم شدن کره زمین و سورخ شدن لایه ازن و پیامدهای مرگ بار آن برای بشریت، تا آینده نامعلومی که در انتظار نسل های بعدی است؛ همه این ها گرفتاری‌های است که تمدن غرب برای انسان بوجود آورده است.

ششم. کرامت زدایی از انسان
خداوند به انسان کرامت بخشیده ‌‌و مهم ترین سرمایه او در این عالم کرامتش می باشد. کرامت انسان یعنی پررنگ شدن مرز انسان و حیوان و‌ بروز و ظهور ظرفیت های اختصاصی انسان که جز با مهار گرایش های حیوانی و تغیر نگاه انسانی از زمین به طرف آسمان محقق نمی شود. اگر به وضع انسان امروز نگاهی بیندازیم، تمدن غرب با توسعه بُعد حیوانی انسان و مسخ انسانیت، دیگر کرامتی برای انسان باقی نگذاشته است. در واقع، غرب، انسان ها را در حد ربات های گوش به فرمان که شمار کثیری از آنها برای پر کردن جیب شرکت های بزرگ تن به هر آلودگی ای می دهند تقلیل داده است.

هفتم. تبعیض و بی عدالتی
لااقل طی یک سده اخیر، عدالت گمشده بشر بوده است اما تمدن‌ غرب، نه تنها مطالبه فطری بشر برای دست یابی به عدالت را سرکوب کرده است بلکه با حاکم کردن نظام سرمایه داری لیبرال، ظلم و‌ بی عدالتی سیستمی را بر جهان حاکم کرده است. آنچه طی سال های گذشته با عنوان جنبش وال استریت، پدیده جلیقه زردها و غیره مشاهده می کنیم، تنها گوشه ای از نقش تمدن غرب در ظهور بحران بی عدالتی در جهان و میل مردم جهان به تغییر اوضاع را نشان می دهد.

هشتم. ناکامی نظام دموکراسی لیبرال
با وجود آنکه دموکراسی اصیل فوائد زیادی دارد و تاکنون هر میزان بروز و ظهور داشته در تضعیف استبداد در جهان نقش‌ قابل توجهی داشته است اما باید قبول کرد که نظام دموکراسی لیبرال در شکل گیری حاکمیت مردم بر مردم با ناکامی های جدی روبرو است. از یک طرف مداخلات مخرب صاحبان ثروت در روند دموکراسی و از طرف دیگر وجود حزب سالاری، نه تنها اجازه نداده تا مردم خودشان آزادانه سرنوشتشان را تعیین‌ کنند، بلکه رهبران نادان و فاسدی را در راس بسیاری از کشورها قرار داده که بخش مهمی از معضلات جهان توسط همین رهبران رقم‌ می‌خورد.

نهم. از بین بردن چشم انداز روشن از جهان
امروز حقیقتا تمدن غرب هیچ‌ چشم انداز روشنی برای جهان باقی نگذاشته است. آیا کرامت انسان ها باز خواهد گشت؟ آیا انسان‌ از بحران‌ محیط زیست جان سالم به در خواهد برد؟ آیا انبارهای مملوّ از سلاح های کشتار جمعی به ویژه سلاح های شیمیایی و هسته ای، امیدی به ادامه حیات بشر باقی می گذارد؟ آیا تشنگی تمام نشدنی نظام سرمایه داری یه بلعیدن دارایی های ملل و تبدیل انسانها به ابزار مصرف، صلح را به جهان خواهد آورد؟ آیا انسانها بالأخره طعم‌ عدالت را خواهند چشید؟ آیا روزنه ای برای رسیدن به خوشبختی و سعادت باز خواهد شد؟ اینها پرسش هایی است که بشر فرو رفته در تمدن غرب قادر به پاسخگویی به آنها نیست.

دهم. تهدیدزا کردن علم
مهم ترین دستاورد تمدن غرب برای بشریت، علم و به تبع آن، فناوری بوده است. علم و فنادری به بشر خدمت فراوانی کرده است اما همین علم و فناوری در اسارت اومانیسم و میوه آن یعنی نظام سرمایه داری، رفته رفته از مهم ترین امید بشر به دست یابی رفاه و توانمندی، به مهم ترین نگرانی بشر تبدیل شده است. امروز بشر هر لحظه منتظر حادثه مرگ باری است که پیشرفت های علمی و فناوری آن را رقم زده باشد. همین امروز، لااقل این فرضیه که ویروس کوید ۱۹ که به بلایی خانمانسوز برای کل جهان تبدیل شده و تاکنون‌صدها هزار تن را به کام مرگ فروبرده است، محصول آزمایشگاه های سری است قابل توجه است‌ و هنوز دلایل کافی در رد آن ارائه نشده است.

یازدهم. به بن بست رساندن‌ نظم جهانی
یکی دیگر از محصولات تمدن غرب، نظمی است که غرب از جنگ جهانی اول به بعد، آن را بر جهان مسلط کرده است. هر چند جهان امروز بدون یک نظم روشن و مترقی قادر به ادامه حیات نیست لکن نمی توان انکار کرد که نظم برآمده از تمدن غرب، نظمی است که با استعمار نو‌ و فرانو‌ پیوند ناگسستنی دارد و لذا پایه های آن از همان ابتدا بر اساس بی عدالتی بنا شده است. تا وقتی این قوانین بین الملی، و این مجامع و سازمان ها عهده دار ساماندهی جهان هستند، و تا زمانی که شورای امنیت و حق وتوی آن محفوظ است، وضع جهان هر روز وخیم تر از روز قبل خواهد بود که شرح آن نیازمند مجال دیگری است.

دوازدهم. شکست بخش مهمی از برنامه جهانی شدن
طی چند دهه اخیر، مهم ترین برنامه نظام سرمایه داری برای تداوم‌ حیات خود، برنامه “جهانی شدن” (globalization) یا به تعبیر دقیق تر، “غربی شدن” بوده است و غرب در استفاده از بسترهای طبیعی موجود در جهان برای تحمیل برنامه جهانی شدن به بشر، از هیچ‌ تلاشی دریغ نکرده است. از تلاش های تئوریک تا تلاش های عملی. با این حال، جدای از ضعف هایی که از ابتدا درباره این برنامه مشهود بود و تحقق آن را با تردید روبرو ساخته بود، امروز پدیده کرونا، و احیای ناسیونالیسم، تقویت نظم سیاسی ملت- دولت و پررنگ شدن مجدد مرزهای جغرافیایی، جهانی شدن را با سرنوشت شکست باری روبرو کرده است.

سیزدهم. بیداری ملت های مستضعف
با اینکه تمدن غرب تاکنون تلاش های گسترده ای را برای مستی و ناهوشیاری بشر و همچنین سانسور و تحریف وسیع وقایع حاکم‌ بر جهان بکار بسته است اما حوادث بیدارکننده ای مانند انقلاب اسلامی یا گسترش ابزاری چون فضای مجازی‌ که به نحو بی سابقه ای زمینه ارتباطات و تعاملات انسانی را مهیا کرده است، گام به‌ گام بشر را به بیداری نزدیک تر کرده است و این بیداری، هر قدر بیشتر و عمیق تر شود، تمدن غرب را به پایان خود نزدیک تر خواهد کرد.

چهاردهم. جوشش دین و‌ معنویت در جهان
جریان قوی ای که تمدن غرب در ستیز با دین و معنویت به راه انداخته در طول تاریخ بی سابقه است. از بی حیثیت سازی ادیان الهی تا خارج کردن دین از میدان جامعه و مناسبات اجتماعی و خنثی سازی ادیان برای تحول آفرینی و دهها جنایت علیه متدینین جهان. با همه این ها، امروز همچنان نیمی از جمعیت جهان را دینداران جهان اعم از یهودی، مسیحی و‌مسلمان تشکیل داده اند و روز به روز گرایش بشر به دین و‌معنویت به ویژه اسلام در اقصی نقاط جهان من جمله اروپا و امریکا بیشتر می شود.

از توجه شما بزرگواران متشکرم.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته