پنج تفسیر از اسلامی سازی علوم انسانی

سخنرانی حجت الاسلام دکتر رضا غلامی در گردهمایی رتبه های برتر آزمون سراسری ( آینده روشن )، هفتم آبان ۱۴۰۰، مشهد مقدس

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین، الصلاة و السلام علي رسول الله و علي آله الطيبين الطاهرين و لعنة الله علي أعدائهم أجمعين.
سلام عرض می کنم خدمت شما برادران و خواهران گرامی و جا دارد از ابتکار نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها به خاطر برپایی این دوره ها سپاسگزاری کنم. همچنین از جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر رستمی، ریاست محترم نهاد که فرصت حضور در این مراسم را برای حقیر فراهم‌ کردند متشکرم.
دوستان عزیز! در کشور ما درک عمیقی از علوم انسانی و کارکردهای ارزشمند آن وجود ندارد. بعضی علوم انسانی را اساسا علم به معنای مصطلح نمی دانند و در ردیف امور فرهنگی در دانشگاهها قلمداد می کنند. بعضی آنرا در حد مجموعه ای از مباحث انتزاعی یا محفوظات غیر کاربردی می شناسند که استفاده از نسخه های آن وقت تلف کردن است و بعضی دیگر آن را در حد راهی برای گرفتن مدرک و کسب عنوانی دهان پرکن تقلیل می دهند؛ این در حالی است که علوم انسانی مغزافزار مدیریت جوامع محسوب می شود و هر چند این علوم از زیرساخت های فلسفی مهم و تعیین کننده برخوردار است اما عمده مباحث علوم انسانی ناظر به جامعه پردازی و یا حل مسائل مبتلابه اجتماعی است. در واقع هیچ‌ جامعه ای ساخته نمی شود و در مسیر رشد قرار نمی‌گیرد مگر اینکه یک علوم انسانی قوی از مدیریت و راهبری اجتماعی حمایت کند. به همین دلیل است که امروز در کشورهای پیشرفته تر، علوم انسانی از قدر و منزلت بسیار بالایی برخوردار است. در این کشورها، هم دولت و بخش خصوصی سرمایه گذاری در علوم انسانی را مهم می شمرد و هم به نحوی ریل گذاری می شود که باهوش ترین و با استعدادترین افراد به سمت تحصیلات عالی در علوم انسانی سوق پیدا کنند. حتی در بعضی کشورها در رشته های بسیار مهم علوم انسانی دانشجوی خارجی کمتر جذب می کنند و ترجیح می دهند از شهروندان خودشان در این رشته ها تحصیل کنند.
پس پیشرفت و تمدن سازی بدون وحود یک علوم انسانی قوی و کارآمد بی معناست و ما که از تحول بنیادین در علوم انسانی صحبت می کنیم، هم به ماهیت و‌ کارکرد علوم انسانی توجه داریم و هم موضوع پیشرفت و تمدن سازی را کاملا جدی تلقی می کنیم. یعنی پیشرفت را به مساله خودمان تبدیل کرده ایم. اگر پیشرفت به مساله اصلی تبدیل نشود، صحبت از تحول بنیادین در علوم‌ انسانی از حد شعار تجاوز نخواهد کرد.
امروز ممکن است‌ درباره معنا و شیوه تحول علوم‌ انسانی اختلاف نظر وجود داشته باشد اما درباره اصل تحول و ضرورت تحول اختلاف نظر چندانی نیست. علوم انسانی ما نیازمند تحول بنیادی است چرا که نه تنها تناسبی با جامعه دینی و عقاید و ارزش های حاکم بر جامعه دینی ندارد بلکه با اقتضائات زیست بومی ما ایرانی ها نیز تا حد زیادی بیگانه است. به بیان دیگر ما عالم خودمان را داریم و نمی توانیم از علوم انسانی‌ای که تعلقی به عالم ما ندارد و برای عالم دیگری خلق شده است استفاده کنیم. البته ما معمولا می گوییم علوم انسانی فعلی ما غربی است اما من معتقدم علوم انسانی فعلی نسبت به علوم انسانی غربی نیز از جهت روزآمدی، عمق و تنوع فرسنگ ها فاصله دارد.
البته بنده ابایی از بیان اين مطلب ندارم که در کشور ما هنوز فهم صحیح و فراگیر، و همچنین ایده کانونی ‌ای برای تحول در علوم انسانی شکل پیدا نکرده است و به رغم تلاش هایی که به ویژه طی سال‌های گذشته صورت‌ گرفته، هنوز اقدامات از یک تفکر روشن و واحد تبعیت نمی کند.

در واقع امروز چند تفکر درباره تحول در علوم انسانی خودنمایی می کند:
یکم. روزآمد سازی و ارتقاء همین علوم انسانی بدون تحول زیربنایی و به تبع آن، روبنایی. از این تفکر جریان روشنفکری سکولار تبعیت می کند. یعنی روشنفکرانی که قائل به تحول هستند، منظورشان از تحول، چنین تحولی است.
دوم. بومی سازی علوم انسانی و انطباق آن با شرایط زیست بومی ایران که البته در این شرایط به طور طبیعی دین و مذهب هم به صورت حداقلی مد نظر قرار می گیرد. البته در این نگاه، پیکره غربی علوم انسانی تغییر نمی کند.
سوم. پالایشگری علوم انسانی با نگاه اسلام حداقلی و با نگاه سیاسی. در این نگاه، سرفصل ها و متون علوم انسانی به نحوی پالایش می شوند که مبادا تعارض ظاهری‌ای با عقاید و باورهای دینی یا خطوط قرمز سیاسی داشته باشند. در این رویکرد نیز پیکره غربی علوم‌ انسانی محفوظ می ماند.
چهارم. اتصال یا چسباندن برخی متون دینی و یا سیاسی به پیکره غربی علوم انسانی فعلی به اسم تحول که بخش دیگری از تحولی که طی ۴۲ سال گذشته در علوم انسانی صورت گرفته از این جنس بوده است. مثلا اضافه کردن مباحثی از قرآن و نهج البلاغه به دروس یا اضافه کردن دیدگاه‌های امام (ره) به دروس و غیره
پنجم. اسلامی سازی علوم انسانی و پیوند زدن‌ میان‌ دینِ اجتماعی و اسلام حداکثری و علوم انسانی.

درباره خود علوم انسانی اسلامی هم یک اندیشه یا یک تفسیر واحد وجود ندارد؛ در واقع در حال حاضر پنج تلقی و تفسیر عمده درباره علوم انسانی اسلامی وجود دارد :
یک. اسلامی سازی به معنای یکی کردن تعالیم عمدتا نقلیِ دین در ساحت اجتماعی با علوم انسانی ( یکسان‌پنداری علوم اسلامی با علوم انسانی ) که طرفداران زیادی ندارد و روشن است معمولا کسانی این معنا را دنبال می کنند که از درک صحیحی از علوم انسانی و تفاوت آن با علوم‌اسلامیِ مصطلح بهره مند نیستند.
دو. کنار هم قرار دادن علوم انسانی سکولار در کنار معارف اسلامی بدون ایجاد یک پیوند معنادار تحت عنوان علوم انسانی و معارف اسلامی که نمونه آن را سالیان متمادی در مجموعه هایی نظیر دانشگاه امام صادق (ع) شاهد بودیم.
سه. برخوردار کردن علوم انسانی از بنیادهای دینی یا باز کردن چتر جهان بینی اسلامی بالای سر آن. در این اندیشه فقط هسته سخت علوم انسانی متأثر از اسلام است هر چند تأثیرپذیری هسته سخت علوم انسانی از اسلام بر روی روبنا هم بی تاثیر نخواهد بود. بعضی از این اندیشه، به علوم‌ انسانی حکمت محور نیز تعبیر می کنند.
چهار. تقسیم هر دانش به مکتب، نظام و علم و ورود حداکثری دین در عرصه مکتب و نظام و واگذاری عرصه علم به عرف عقلا که بیشتر در میان صاحب نظران اقتصاد اسلامی مطرح است. البته علم از مکتب و نظام بی تاثیر نیست اما در اینجا علم از جهت ماهیت، همان science تلقی می‌شود.
پنج. منطقه بندی علوم انسانی و همچنین تعالیم دینی و ایجاد پیوند ارگانیک میان مناطق علوم انسانی با مناطق دین بر حسب جایگاه و کارکرد هر منطقه. در این اندیشه که بنده طرح کننده آن هستم، اولا عقل در معارف دینی و در فرایند اجتهاد نقش محوری دارد و عقل و دین در طول هم فرض می شوند. ثانیا، دین علم را معارض یا رقیب خودش تلقی نمی کند و از قابلیت های آن در علوم انسانی حداکثر استفاده را می کند.
همین امر یعنی بهره گیری علوم انسانی اسلامی از تمامی منابع معرفتی و به تبع آن، تمامی متدلوژی ها، قدرت علوم انسانی را به خصوص در حل مساله در قیاس با علوم انسانی غربی به مراتب بالاتر می برد.
خب، بر این اساس، علوم انسانی اسلامی در اندیشه پنجم، عبارت است از علومی که نه فقط سراسر آن مبتنی بر جهان بینی اسلامی است، بلکه در لایه های گوناگون، بر اساس جایگاه و کارکرد منابع معرفتی و متدلوژی های مختلف، یا از دین بهره مند می شوند و یا زیر چتر جهان بینی الهی قرار دارند. به بیان دیگر، در این تعریف، منطقه الفراغ نیز به دلیل ابتنای بر جهان بینی الهی، دینی محسوب می شود حتی اگر درون‌مایه آن صد در صد عقلی و علمی باشد.
خب در اینجا چند نکته کلیدی وجود دارد که توجه شما را به آنها جلب می کنم :
نکته کلیدی نخست این است که تقریبا در تمامی رویکردهای پنجگانه به علوم انسانی اسلامی، این علوم نمی تواند بی مبنا و کاملا نسبی فرض شود. علوم انسانی دارای بنیادهای عقلی و فلسفی است ( نه فقط زبان‌شناختی ) و همین امر موجب می شود که علوم انسانی بتواند به نتایج مستحکم و قابل اتکایی در ساحت امور انسانی و اجتماعی برسد و بشر را از سردرگمی نجات دهد.
نکته کلیدی دوم این است که جامعه در ساخت علوم انسانی به عقاید خودش پشت نمی کند. علوم انسانی قرار است در خدمت رشد جامعه باشد و کارآمدی علوم انسانی در گرو توجه به عقاید و ارزش های معقول و رایج در جامعه است.
نکته کلیدی سوم این است که قلمرو دین اقتضای ورود در ساحت علوم‌ انسانی را دارد. یعنی ورود دین در میدان علوم انسانی و حتی فراتر از این حرف، تولد علوم انسانی از بطن معارف دین، کاملا با رسالت بعثت انبیای الهی (ص) و همچنین هدف از نزول کتب آسمانی انطباق دارد. بر همین اساس است که بنده معتقدم ما چیزی به نام ریاضیات اسلامی، فیزیک اسلامی، شیمی اسلامی یا طب اسلامی نداریم ( با اینکه ممکن است اسلام رهنمودهایی در این عرصه ها داشته باشد ) چراکه نه نسبتی میان رسالت دین با تولید اين علوم قابل درک است و نه اراده دین به تولید این علوم تعلق گرفته است؛ بنابراین این علوم به صورت کاملا عرفی ( البته منظور عرف عقلا ) چنانچه در ذیل چتر جهان بینی الهی قرار داشته باشند مورد تایید اسلام و حتی به تعبیر حضرت آیت الله جوادی آملي حفظه الله تعالی، اسلامی هستند.
نکته کلیدی چهارم این است که ورود دین به عرصه علوم انسانی به منزله کنار گذاشتن علوم تجربی یا تحلیلی- تفسیری نیست. در اندیشه پنجم در باب علوم انسانیِ اسلامی که من نام آن را نظریه “منطقه بندی علوم انسانی” گذاشته ام، علوم تجربی و علوم تفسیری در لایه خودشان و بر حسب جایگاه و کارکردی که دارند، نقش مهمی در علوم انسانی اسلامی بازی خواهند کرد.
نکته کلیدی پنجم این است که‌ علوم انسانی اسلامیمی تواند با انطباق بخش متغیر خود با زمان و مکان، به نیازهای زیست بومی نیر حداکثر توجه را داشته باشد. در اینصورت لایه نرم علوم انسانی اسلامی در هر کشوری به نحوی متفاوت بروز و ظهور خواهد داشت.

نکته کلیدی ششم این است که‌ علوم انسانی اسلامی مانند خود اسلام، با آزاداندیشی پیوند عمیقی خورده است. بنابراین این علوم اولا، کاملا از جهت عقلی (‌منظور عقل برهانی ) اثبات پذیر است؛ ثانیاً، ادعایی در خصوص قطعی بودن آموزه های خود مگر در لایه سخت این علوم ندارد. ثالثا، نه رنگ تقدس به خود می گیرد و نه به تبع رسم مقدس مآبی، باب نقد خود را می بندد. و رابعاً. گرایشی به تحمیل خود ندارد. لذا بنده بارها عرض کرده‌ام که علوم انسانیِ اسلامی قصد ندارد خود را به دانشگاه‌ها تحمیل کند بلکه در یک فرایند آزاداندیشانه و طبیعی وارد دانشگاه‌ها می شود و به میزانی که در برابر نقدها از خود مقاومت نشان دهد، نفوذ بیشتری در محافل علمی خواهد داشت.
نکته کلیدی هفتم این است که‌ وجود اختلاف نظر درباره ماهیت، مؤلفه ها و قلمرو علوم‌انسانی اسلامی کاملا طبیعی است و نباید انتظار داشت در این زمينه فقط یک رای یا یک اندیشه وجود داشته باشد. اصولا در مباحث علمی و اجتماعی، نظرات، متنوع و متکثر است و آن نظریه هایی در ساحت عمل بر سایر نظریه ها پیشی می گیرند که از قوت بیشتری برای دفاع از خود برخوردار باشند.
نکته کلیدی هشتم این است که ورود علوم انسانی اسلامی در دانشگاه‌ها به منزله کنار گذاشتن آموزش نظریه های غیر اسلامی از جمله نظریه های غربی نیست. ما قصد نداریم به اسم اسلامی سازی علوم، باب آشنایی روزآمد از نظریات گوناگون در عرصه علوم‌ انسانی را بر روی خودمان ببندیم و به طریق اولی قصد نداریم خودمان را از نقاط قوت و مزیت های نظریات دیگران محروم‌ کنیم. دأب تمدن اسلامی همواره این بوده که با تمدن های دیگر تعامل و هم افزایی داشته باشد و در علوم انسانی هم اینگونه خواهد بود. بنابراین تنها ملاحظه ما در زمینه آموزش نظریات غیر اسلامی به ویژه نظریه های غربی در دانشگاه‌ها، این است که آموزش نظریه ها توام با نقد باشد و کسی از نظریه های غربی تابوسازی و بت سازی نکند.
نکته کلیدی نهم این است که‌ این حرف که اول جامعه اسلامی را درست کنید و سپس از علوم انسانیِ اسلامی سخن بگویید حرف بی بنیه‌ای است. چرا بی بنیه است؟ برای اینکه اولا ما اکنون در جامعه غیر اسلامی زیست نمی کنیم. جامعه ما، تا حدی و به طور نسبی جامعه اسلامی است. ثانیاً خود علوم انسانی اسلامی در ساخت جامعه اسلامی مطلوب نقش آفرین است. شما نمی توانید به جامعه متعالی تقرب پیدا کنید مگر اینکه علوم انسانی اسلامی داشته باشید. البته روشن است که زمانی علوم انسانی اسلامی به اوج می رسد که در بستر جامعه اسلامی مطلوب قرار گرفته باشد و موانع از مقابل آن‌ برداشته شود. همچنین زمانی می تواند اثر خودش را حداکثری کند که در اتمسفر جامعه اسلامیِ مطلوب تنفس کند؛ لکن این به مفهوم آن نیست که علوم انسانی اسلامی باید بعد از شکل گیری جامعه کاملا اسلامی متولد شود.
و نکته آخر یعنی نکته دهم این است‌ که شاید تصور بفرمایید علوم انسانی اسلامی هنوز در مرحله یک ایده اولیه است و چه از حیث تئوریک و چه از بُعد کاربردی پیشرفتی نداشته است. باید خدمتتان عرض کنم که خیر، ایده علم دینی بیش از ۵۰ سال عمر دارد و مختص ایران هم نیست و در این نیم قرن با پیشرفت هایی روبرو بوده است. یعنی بحث علم ديني از سابق در جهان اسلام مطرح بوده و هست و لذا ما امروز شاهد پیشرفت های خوبی در بعضی رشته ها مانند اقتصاد اسلامی، حقوق اسلامی، مدیریت اسلامی، جامعه شناسی اسلامی ، روان شناسی اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی یا علوم سیاسی اسلامی در جهان اسلام و خصوصاً ایران هستیم. حتی می توان گفت پیشرفت علوم انسانی اسلامی محدود به عرصه نظری نبوده و چه در گذشته و چه امروز ( که به‌ برکت انقلاب شاهد رشد مضاعف علوم انسانی اسلامی هستیم )، این علوم می تواند در ساحت عمل هم وارد گره‌ گشایی بشوند. برای مثال، امروز شاهد پیشنهادات اساتید اقتصاد اسلامی به رئیس جمهور محترم برای حل گره‌ های اقتصادی یا حل گره‌ های پولی و بانکی در کشور هستیم؛ یا شاهد پیشنهادات پژوهشگران حوزه جامعه شناسی و روانشناسی اسلامی به دولت سیزدهم برای مواجهه با آسیب های اجتماعی هستیم. من معتقدم، هر میزان دولت ها به علوم انسانی اسلامی میدان بروز و ظهور بدهند، و هر میزان این علوم با میدان وسیع تری برای آزمون و خطا مواجه شوند، با رشد بیشتری هم روبرو خواهند شد؛ و من در اینجا لازم می دانم از حضرت آیت الله رئیسی، رئیس جمهور محترم که این میدان را برای علوم انسانی اسلامی باز کرده اند و از نظرات و پیشنهادات تقدیمی اساتید علوم انسانی اسلامی استفاده می کنند به طور ویژه سپاسگزاری کنم و از ایشان تقاضا کنم فرصت های بیشتری را برای بروز و ظهور علوم انسانی اسلامی در اداره امور کشور فراهم کنند.

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته