پژوهشگر و مدرس فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی
بسم الله الرحمن الرحیم
افتخار دارم امروز در این گردهمایی فرهنگی–هنری بین‌المللی حضور داشته باشم و درباره عنصر حیات‌بخش آب و جایگاه آن در فرهنگ و تمدن ایرانی سخن بگویم.
یکم. آب در فرهنگ و تمدن ایرانی: نماد زندگی، جریان و هماهنگی
آب در تمدن ایران زمین، فراتر از یک ماده ضروری برای حیات، به عنوان نمادی از زندگی، پاکی، تطهیر و جریان طبیعت شناخته شده است. این عنصر حیاتی در طول هزاران سال، در عمق فرهنگ، هنر، معماری و اندیشه ایرانی ریشه دوانیده و به یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های هویت تمدنی این سرزمین تبدیل شده است.
آب در معماری و شهرسازی ایرانی
قنات‌ها: شاهکار مهندسی آبیاری
قنات‌ها، این شاهکار مهندسی ایرانی که از دل کوه‌ها آب را به دشت‌ها و شهرها می‌رساندند، نمونه‌ای بارز از خرد جمعی و تعامل هماهنگ با طبیعت هستند. این سیستم پیچیده که برخی از آن‌ها بیش از دو هزار سال قدمت دارند، نه تنها نیاز آبی مناطق خشک را برطرف می‌کردند، بلکه نظام اجتماعی و اقتصادی ویژه‌ای را شکل دادند که بر اساس عدالت در توزیع آب و مسئولیت جمعی در نگهداری از این میراث طبیعی بنا شده بود.
باغ‌های ایرانی: بهشت روی زمین
باغ‌های ایرانی با طرح چهارتایی (چهارباغ) که نماد بهشت زمینی محسوب می‌شوند، آب را به عنوان محور اصلی طراحی قرار داده‌اند. جویبارهای آب که باغ را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند، نه تنها وظیفه آبیاری را برعهده دارند، بلکه نمادی از چهار رود بهشتی و تقسیم متعادل نعمت‌های الهی به شمار می‌روند. صدای زمزمه آب در این باغ‌ها، فضایی معنوی و آرامش‌بخش خلق می‌کند که روح انسان را به تأمل و تفکر وا می‌دارد.
معماری آب در بناهای تاریخی
در کاخ‌ها، مساجد و خانه‌های سنتی ایرانی، حوض‌ها، آب‌نماها و فواره‌ها نقش کلیدی در ایجاد فضای مطلوب دارند. این عناصر نه تنها هوای محیط را خنک و مرطوب می‌کنند، بلکه با بازتاب نور و ایجاد صداهای دلنشین، فضای زندگی را زیباتر و معنویت‌بخش‌تر می‌سازند.
آب در هنر و ادبیات فارسی
نمادپردازی در شعر فارسی
شاعران بزرگ فارسی همچون حافظ، سعدی، فردوسی و مولانا، از آب به عنوان نمادی چندلایه استفاده کرده‌اند. در غزلیات حافظ، آب نماد عشق، صفا و پاکی روح است. مولانا آب را نماد عرفان و جریان معنوی می‌داند که روح را به سوی حق هدایت می‌کند. در این ابیات معروف مولانا:
«بشنو از نی چون حکایت می‌کند
از جدایی‌ها شکایت می‌کند»
نی که از آب جدا شده، نماد روح انسان است که از منبع اصلی خود دور افتاده و در جستجوی بازگشت به اصل خویش می‌باشد.
نقاشی و هنرهای تجسمی
در مینیاتور، نگارگری و کاشی‌کاری ایرانی، آب به صورت جویبارهای پرپیچ و خم، دریاچه‌های آرام و فواره‌های جهنده نمایش یافته است. این تصاویر معمولاً با رنگ‌های آبی فیروزه‌ای و سبز که نماد طبیعت و زندگی‌اند، ترسیم می‌شوند.
آب در اندیشه فلسفی و عرفانی ایران
آیین زرتشت و تقدس آب
در دین زرتشتی که دین باستانی ایرانیان بود، آب یکی از چهار عنصر مقدس (آتش، آب، خاک، هوا) محسوب می‌شد. آلوده کردن آب به عنوان گناهی بزرگ تلقی می‌شد و حفاظت از منابع آبی به عنوان وظیفه‌ای مذهبی و اخلاقی بر عهده هر زرتشتی قرار داشت.
تصوف و آب به مثابه وحدت
عارفان بزرگ ایرانی آب را نماد وحدت وجود می‌دانستند. همان‌گونه که قطرات باران پس از باریدن به اقیانوس بازمی‌گردند، روح انسان نیز پس از سیر معنوی، به منبع اصلی خود که حق تعالی است، می‌پیوندد.
آب در فرهنگ اسلامی و قرآن کریم
منبع حیات در قرآن
قرآن کریم در آیه ای می‌فرماید:
«وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ»
(انبیاء، آیه ۳۰)
“و از آب هر چیز زنده‌ای آفریدیم”
این آیه بیانگر جایگاه بنیادین آب در نظام آفرینش و نقش آن به عنوان منشأ حیات است. در تفسیرهای اسلامی، این آیه نه تنها به حیات جسمانی اشاره دارد، بلکه آب را نماد رحمت الهی و منبع حیات معنوی نیز می‌داند.
وضو و طهارت معنوی
در آموزه‌های اسلامی، آب وسیله طهارت ظاهری و باطنی است. وضو، این عمل ساده ولی پرمعنا، نه تنها بدن را پاک می‌کند، بلکه روح را برای مناجات با خداوند آماده می‌سازد. این مفهوم طهارت با آب، در فرهنگ ایرانی-اسلامی به عمق بیشتری رسیده است.
هنگامی که به فلسفه تائو نگاه می‌کنیم، با مفاهیم جریان، تعادل و هماهنگی روبه‌رو می‌شویم؛ مفاهیمی که در حکمت ایرانی نیز ریشه دارند. شباهت میان جریان آب در تائوئیسم و نگاه ایرانی به زندگی و طبیعت، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان پل‌هایی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ایجاد کرد. این نقطه تلاقی، فرصتی برای گفت‌وگوی تمدنی و تبادل هنری فراهم می‌آورد و نشان می‌دهد که ارزش‌های انسانی و زیست‌محیطی مشترک می‌توانند مسیر همزیستی و خلاقیت را هموار سازند.
آب می‌تواند به عنوان یک عنصر فرهنگی–تمدنی عمل کند و پیامی جهانی منتقل کند. ایران با حضور خود در این نمایشگاه، نشان داد که چگونه می‌توان با محور قرار دادن نمادهای طبیعی، فلسفی و دینی، زمینه‌ای برای گفت‌وگوی میان ملت‌ها و فرهنگ‌ها ایجاد کرد. این رویکرد دیپلماسی فرهنگی، بر تعامل و همکاری‌های بین‌المللی تأکید دارد و فرصت می‌دهد تا ارزش‌های تمدنی ایران با هنر معاصر جهانی پیوند بخورد و پیام انسان‌دوستانه و زیست‌محیطی خود را منتقل کند.
نگاه سنتی ایرانی به آب، تنها زیبایی‌شناسی یا نیاز زیستی نیست؛ بلکه درس‌های اخلاقی و فلسفی در خود دارد. حفاظت از منابع طبیعی، احترام به چرخه حیات و جریان طبیعی، همگی نشانگر این هستند که تمدن‌های گذشته می‌توانند الهام‌بخش راهکارهای پایدار برای امروز و فردا باشند. در این مسیر، هنر، فلسفه و آموزه‌های دینی به عنوان ابزار آموزش و انتقال پیام‌های اخلاقی عمل می‌کنند و بازدیدکنندگان را به تأمل و مشارکت فعال دعوت می‌کنند.
در پایان، از انجمن هنرهای آسیایی و رسانه‌ای به رهبری پروفسور لو، کیوریتور محترم خانم برانشا گائوته، برای سازماندهی و برگزاری موفق نمایشگاه و‌گردهمایی «تائو آب» صمیمانه تشکر می‌کنم.
از توجه شما سپاسگزارم