پژوهشگر و مدرس فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی
متن کامل سخنرانی، دکتر رضا غلامی، رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی وزارت علوم در مراسم ختم مرحوم استاد کریم مجتهدی، مسجد جامع شهرک غرب، ۲۷ دی ماه ۱۴۰۲
بسم الله الرحمن الرحیم
با قلبی مالامال از تاسف و اندوه، در ابتدای سخن لازم می‌دانم درگذشت مرحوم استاد کریم مجتهدی را خدمت شما فرهیختگان، خانواده گرامی، شاگردان، همکاران و جامعه علمی ایران تسلیت عرض کنم.
درباره مرحوم استاد کریم مجتهدی سخن گفتن آسان نیست. هر قدر انسان عظمت وجودی بیشتری داشته باشد، سخن گفتن درباره او دشوارتر است.
استاد مجتهدی، یک فیلسوف آزاداندیش و مستقل بود. به مکاتب فکری، اندیشه‌ها و نظریه‌ها اشراف داشت اما دل در گرو مکتب و اندیشه خاصی نداشت. او به اندیشه‌ها از ارتقاع بلند و آزادانه و نقادانه می‌نگریست.
استاد مجتهدی توصیف‌گرِ جامع‌نگر، پرذکاوت و امانت‌دارانه فلسفه‌ها و تأثیر فلسفه‌ها بر جوامع و تمدن‌ها بود. ایشان به ظرایف و لطایفی از فلسفه‌های غربی و شرقی اعم از سنتی و مدرن می‌پرداخت که کمتر کسی پیش از دکتر مجتهدی متوجه آنها شده بود.
استاد مجتهدی پرده از روی لایه‌های عمیقی از خط سیر فلسفه در غرب کنار زد که بی تردید رخداد عملی تازه‌ای محسوب می‌شد.
استاد مجتهدی یک غربشناس خبره و کم نظیر بود. ایشان در روایت‌های ژرف‌نگرانه خود از غرب، هم تیزبین بود، هم منصف و هم سوگیری‌ها و جانبداری‌های مضر را به راحتی کنار می‌گذاشت.
تصور نمی‌کنم از میان اساتید برجسته فلسفه غرب و کسانی که به ویژه طی نیم قرن اخیر به غرب‌شناسی اهتمام علمی داشته‌اند، عبور از آثار علمی استاد مجتهدی و نادیده گرفتن اندیشه‌های کلیدی ایشان در ساحت غرب‌شناسی قابل اغماض باشد.
استاد مجتهدی در برخی آثار فلسفه خود، چنان تتبع‌ورزی کرده بود و چنان درجه بالایی از اتقان را عینیت بخشیده بود که ایشان را به راوی نامدار فلسفه‌های غربی در کنار بزرگان فلسفه در دنیا قرار داده بود؛ چنانچه نام او جزء برترین کانت‌شناسان جهان ثبت شد؛ و البته روشن است که کانت و درک فلسفه پیچیده و بسیار موثر او، یعنی کلید ورود به فلسفه مدرن. استاد مجتهدی این کلید را داشت و به دیگران هم می داد.
مرحوم استاد مجتهدی، در کنار تمرکز بر روی تاریخ و اندیشه‌های فلسفی غرب، از ورودی عمیق در سیر فکر و فلسفه در عالم اسلامی و توصیف و تحلیل نقاط عطف تمدن اسلامی و نظریه‌های تحول‌آفرین فلاسفه و حکمای اسلامی غافل نبود و به پرداختی چیره‌دستانه در این عرصه شهرت داشت. چه آنجایی که به شرح و تحلیل اندیشه‌های فلسفی عالم اسلامی پرداخت و از فارابی و ابن‌سینا و سهروردی و خواجه نصیر و ملاصدرا صحبت می‌کرد و چه آنجایی که به مطالعه تطبیقی فلسفه‌های اسلامی در فلسفه‌های غربی رو می‌آورد و اشتراکات و افتراقات این دو دسته از فلسفه‌ها را به تصویر می‌کشید.
هیچ نشانه‌ای از تحجر و ایستایی فکری در استاد مجتهدی مشاهده نمی‌شد. استاد مجتهدی در عین حال که در قله دانش زمانه خویش ایستاده بود، هیچ‌گاه دست از علم آموزی بر نمی‌داشت و با تسلط بر چند زبان رایج دنیا، همواره در حال مطالعه و بسط تعمیق آگاهی‌های خود بود و به شاگردانش هم چنین توصیه‌ای داشت.
اگر شاگردان استاد، نظر جدیدی ارائه می‌کردند یا نقدی به اندیشه‌های ایشان وارد می‌کردند، استقبال می‌کرد و بزرگ‌منشانه و فروتنانه آن را می‌پذیرفت.
استاد کریم مجتهدی با وجود تمرکز بر روی فلسفه‌های غربی، به تاریخ فکر و اندیشه در ایران از جمله ایران معاصر اشراف بالایی داشت.
یکی از توقفگاه‌های استاد در تاریخ معاصر ایران، نهضت مشروطه و رویایی سنت ایرانی با مدرنیته‌ی وارداتی بود. وقتی وارد تحولات عصر مشروطه می‌شد، غربزدگی را به شدت مذمت می‌کرد و میرزاملکم خان‌ها را با شور و حرارت به نقد می‌کشید؛ استاد مجتهدی غربی‌کردن کور و بی منطق ایران به قیمت شکستن ستون فقرات ایران را هرگز برنمی‌تابید و تماماً غربی شدن را، سرنوشت محتوم ایرانیان نمی‌دانست.
در عین حال که استاد مجتهدی بر غرب‌زدگان می‌شورید، به سمت غرب‌ستیزی هم هیچ گرایشی نداشت. او با عینک انصاف به غرب و مدرنیته می‌نگریست و عظمت‌ها و مزیت‌های تمدن مدرن غربی و لزوم بهره‌گیری هوشمندانه از آنها را انکار نمی‌کرد.
استاد مجتهدی درباره ایران غیرت و تعصب مثبت داشت. جریان استبداد و جریان استعمار را دو روی یک سکه می‌دید و نسبت به هر دو، به یک اندازه دغدغه‌مند بود. استاد مجتهدی را فیلسوف ایرانی نامیدند؛ به حق این تعبیر برای کسی که قلبش برای ایران می‌تپید و دروازه‌های دو جهان فلسفه غرب و فلسفه اسلامی را مقابل یکدیگر باز کرد، برازنده است.
مرحوم دکتر مجتهدی به صیانت از سرمایه فرهنگی ایران حساسیت فوق‌العاده‌ای داشت و با کم التفاتی به سرمایه‌های فرهنگی با صراحت و بدون رودربایستی برخورد می‌کرد. زبان فارسی برای استاد مجتهدی یک عامل هویت‌بخش و سرّ تداوم حیات ایران عزیز و چشمه جوشان حکمت و فرهنگ ایرانی بود.
استاد کریم مجتهدی به اسلام به ویژه مذهب تشیع به یک عنصر حیات بخش می‌نگریست که فراتر از شکل‌دهی به پایه‌های ایران عظیم فرهنگی، به روح ایران تبدیل شده است.
اسناد مجتهدی خود یک دیندار بی ادعا، بی تظاهر و بدور از هرگونه قشری‌زدگی بود. او نوه مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد آقای تبریزی بود که چندین دهه، بار مرجعیت دینی در ایران را به دوش داشت و از حکم تحریم تنباکوی مرحوم میرزای شیرازی شجاعانه و به صراحت حمایت کرد.
استاد کریم مجتهدی در کنار تحقیق و تالیف ده‌ها کتاب گران‌سنگ، به شاگرد پروری اهتمام فراوان داشت. شاید این بیان درست باشد که نیمی از عمر علمی خود را به صورت متمرکز صرف شاگردپروری کرده بود و البته این شاگردپروری تا اواخر عمر گران‌بهای ایشان ادامه داشت.
امروز استاد کریم مجتهدی شاگردان ارشدی دارد که هر کدام از آنها به مثابه میراث دکتر مجتهدی، به یکی از چهره‌های علمی، فلسفی و تاریخی ایران تبدیل شده‌اند. استاد دیگر نزد ما نیست اما شاگردانش را نزد ما به یادگار گذاشت.
استاد مجتهدی در کلاس‌های خود در کنار تعلیم، به پرورش اخلاقی و ادبی شاگردان خود اهتمام فراوان داشت و کلاس درس را توأمان به صحنه آموزش و پرورش بدل می‌ساخت.
او به شاگردانی که حظی از اخلاق و ادب علمی نبرده بودند، به عمد بی اعتنایی می‌کرد و این بی اعتنایی خود یک درس بود.
در کلاس‌های درس استاد، در کنار جدیت و اهتمام فوق‌العاده به نظم، صفا، صمیمت، مهربانی و فروتنی هم جلوه‌گر بود.
با دلی شکسته و غم بار، مجدداً درگذشت این استاد بزرگ را خدمت همه شما عزیزان تسلیت عرض می‌کنم.
لازم می دانم از رهبر بزرگوار انقلاب به خاطر پیام مهم و تسلی‌بخش که به مناسبت درگذشت استاد صادر فرمودند نهایت سپاس را داشته باشم.
از رئیس جمهور محترم نیز به خاطر پیامشان قدردانم.
از طرف خودم، خانواده و شاگردان استاد از همه کسانی که طی دهه‌های اخیر، استاد مجتهدی را تکریم کردند و اسباب آسایش و آرامش ایشان را فراهم کردند صمیمانه قدردانی می‌کنم.
از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی که در ادوار مدیریتی گوناگون خصوصا دوره فعلی، یعنی ۲۸ سال، بستر تحقق فصل تازه‌ای از زندگی علمی استاد مجتهدی را فراهم کرد و استاد همیشه از پژوهشگاه به این خاطر تشکر می‌کرد، سپاسگزارم.
از طرف خود و همه شما از خانواده دکتر مجتهدی به ویژه بردار استاد، جناب مهندس حاج احمد مجتهدی و برادرزاده استاد، جناب مهندس جواد مجتهدی و سرکار خان دلدار، مسئول دفتر استاد در پژوهشگاه که خصوصاً در دوران بیماری از استاد به خوبی پرستاری و مراقبت کردند متشکرم.
از خداوند متعال تداوم راه علمی استاد مجتهدی را مسئلت دارم و اطمینان دارم اندیشه‌های استاد همواره چراغ راهی برای جویندگان حقیقت خواهد ماند.
همچنین از خدای بزرگ، برای خانواده مرحوم استاد صبر و اجر و برای مرحوم دکتر مجتهدی علوّ درجات مسألت می کنم.
والسلام علیکم و رحمة الله