پژوهشگر و مدرس فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی
گفتگو با روزنامه قدس به مناسبت سالروز شهادت حضرت امام هادی علیه السلام، ۴ بهمن ماه ۱۴۰۱
1. لطفا درباره فضایل و القاب امام هادی (ع) بفرمایید؟
حضرت امام هادی علیه السلام، امام دهم شیعیان، جلوه‌ای درخشان و پر تلألواز کوثر فاطمی سلام الله علیها و منزلت اعلی و قدسی امیر المومنین امام علی علیه السلام هستند که تعالیم و سلوکشان در ظهور و تعالی مذهب شیعه دوازده امامی و به طور کل، اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله، نقشی مهم و تعیین کننده داشت و دارد. البته روشن است که ائمه هدی علیهم السلام کلهم نور واحد، یعنی همه آنها یک نور هستند اما طبیعی است که این نور واحد در ظرف های زمانی و مکانی و بر حسب موقعیت های مختلف، عینیت های گوناگونی دارد. امام هادی علیه السلام جدای از اینکه در زهد و تقوا و در مقام شهود بر فراز قله قرار داشتند و جز ائمه علیهم السلام از این جهت کسی قابل مقایسه با ایشان نیست، در معرفت و علم، در هوشمندي سیاسی و در حسن تدبیر و هر آنچه برای ارائه طریق و ایصال به مطلوب لازم است سرآمد بودند و جدای از شیعه، سنی هم به این برتری ها اذعان دارد.
ابوعثمان عمرو بن بحر بن جاحظ، از علمای اهل سنّت درباره با امام هادی(ع) می گوید: «هر یک از آنان، عالم، زاهد، ناسک، شجاع، جواد، طاهر و تزکیه کننده اند… این سلسله جلیل القدر براى هیچ خانه اى از خانواده هاى عرب و نه از خانواده هاى عجم اتفاق نیفتاده است». هم چنین شمس الدین محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى می نویسد: «در سال 254 هـ.ق ابوالحسن على بن جواد…وفات یافت…او شخصى فقیه، امام و متعبّد بود». همه این فضائل و مناقب که زبان ها از بیانش عاجزند، امام هادی (ع) به لقب های گوناگونی همچون: نقی، عالم، فقیه، امین، طیب، ناصح، متوکل و مرتضی، شهرت دارند و کنیه مبارکشان نیز ابوالحسن ثالث است.باید توجه نمود که مهم ترین دستاورد امام هادی علیه السلام تکمیل برنامه پدران و اجداد مطهرشان علیهم السلام، یعنی گسترش سراسری شبکه شیعه در مناطق مختلف جهان اسلام به ویژه مناطق دوردست عالم اسلام بود. جدای از آثار سیاسی این اقدام، گسترش شبکه شیعه، مساوی بود با نشر اسلام ناب و خالص و پاسخگویی به مسائل مستحدثه از مبتنی بر معارف حقه. در واقع، امام علیه السلام، از این طریق که تحت شدید ترین تنگناهای سیاسی و در محیط مملو از خفقان باید صورت می گرفت، موفق شدند از اسلام ناب که تحت شدیدترین تحریف ها قرار داشت، و در حال تبدیل به پوستینی وارونه بود، صیانت کنند.
۲. در روایات و احادیث بیان شده، امام هادی (ع) در حالی به مقام امامت رسیدند که فقط ۸ سال داشتند. آیا این مطلب صحت دارد؟
بله، این از جهت تاریخی صحیح است. اینکه یک کودکی در سن ۸ سالگی دارای نبوغ منحصربفرد باشد و بتواند در مقام والای امامت قرار بگیرد از جهت عقلی محال نیست هرچند باید توجه داشت که ائمه معصوم صاحب علم لدنّی هستند. یعنی با تحصیل و یا با فقاهت به علم دست پیدا نمی کنند. در حکمت، علم لدنّی علمی است که بدون تعلیم و تعلّم و بی‌واسطه به دست آمده باشد. یعنی از طریق کشف و الهام الهی بدست می‌آید. این تعبیر در آیهٔ ۶۵ سورهٔ کهف است: وَ عَلَّمْنٰاهُ مِنْ لَدُنّٰا عِلْماً. یعنی«و او (خضر) را از نزد خود علم بیاموختیم. بنابراین، در علم لدنی، مهم ظرفیت دریافت علم است که برای افراد مطهر و بانبوغ وجود دارد این در حالی است که درباره ائمه علیهم السلام، اراده الهی هم بر این تعلق گرفته که علم به قلب مطهرشان منتقل گردد. یکی از عناصر خلافت از الجنیدی که مدتی بنا به خواست دستگاه در مقام معلم امام هادی علیه السلام قرار داشت، از بچه‌ای كه به دستش سپرده بودند، سؤال كرد. یعنی تعبیر بچه را بکار برد. الجنیدی گفت: بچه؟! این بچه است؟! من یك مسأله از ادب برای او بیان میكنم، او بابهایی از ادب را برای من بیان میكند كه من استفاده میكنم! اینها كجا درس خواندهاند؟! گاهی به او، وقتی میخواهد وارد حجره شود، میگویم یك سوره از قرآن بخوان، بعد وارد شو – میخواسته اذیت كند – میپرسد چه سورهای بخوانم. من به او گفتم سوره بزرگی؛ مثلاً سوره آلعمران را بخوان؛ او خوانده و جاهای مشكلش را هم برای من معنا كرده است! اینها عالمند، حافظ قرآن و عالم به تأویل و تفسیر قرآنند!
۳. امام جواد (ع) برای تبیین امامت امام هادی (ع) چه اقداماتی انجام دادند؟
امام جواد علیه السلام در معرفی امام هادی علیه السلام به عنوان جانشین بر حق خودشان از هیچ تلاشی دریغ نکردند. هم این موضوع را به طور شفاف با خواص و بزرگان شیعه در میان گذاشتند، و هم علی الظاهر برای طرح امامت امام هادی علیه السلام در برخی مجامع عمومی هم مشکلی نبوده است. از طرف دیگر، از آنجا که خود امام جواد علیه السلام در کودکی به امامت رسیده بودند، درک اعطاء مقام امامت به حضرت هادی در سن ۸ سالگی چندان دشوار نبوده است هر چند برخی مانند خود امام جواد، دست از تشکیک در این زمینه برنداشته اند. مشهور است که امام جواد علیه‌السلام فرمودند: « پس از من امر امامت به امام علی النقی علیه‌السلام واگذار خواهد شد، در صورتی که او پسر بچه‌ای است. دوباره فرمود: آری و کم‌تر از هفت ساله، چنان‌که حضرت عیسی بن مریم علیه‌السلام نیز چنین بود». هم‌چنین در تاریخ نقل شده که آن حضرت فرمودند: «امام بعد از من پسرم علی است. دستور او دستور من و سخنش سخن من است. فرمان‌برداری از او فرمان‌برداری از من است و امامت پس از او در فرزندش حسن خواهد بود…».
۴. یکی از آثار بسیار مهم و گرانبهایی که از امام هادی (ع) برای ما به یادگار مانده، زیارت جامعه کبیره است. دلیل اهمیت و شأن و والای زیارت جامعه چیست که بزرگان دینی تأکید کرده‌اند که در تلاوت و اندیشیدن در آموزه‌های آن همت داشته باشیم؟
زیارت جامعه کبیره، دايرة المعارف امامت است. خوشبختانه شرایطی برای امام هادی علیه السلام حاصل شد که امام مصلحت دیدند بخش مهمی از معارف و حتی اسرار عالم درباره مقام و منزلت قدسی ائمه علیهم السلام را بیان کنند. اابته در کنار آنچه درباره مقام امامت بیان شده حقایق مهم دیگری هم بیان شده که در جای خودش مهم است. حضرت آیت الله جوادی آملی که بزرگ ترین و جامع ترین شرح را تحت عنوان “ادب فنای مقربان” بر جامعه کبیره نگاشته اند، در سخنانی می گویند : وجود مبارک امام دهم امام هادی علیه السلام امامت و ولایت را تفسیر کرده است این زیارت نورانی جامعه کبیر به منزله تفسیر امامت است. یعنی همان‌طوری که قرآن، احتیاج به تفسیر دارد امامت هم احتیاج به تفسیر دارد که هر کدام از ائمه علیه السلام یک آیه یا چند آیه قرآن را تفسیر کردند، ولی وجود مبارک امام هادی کلّ قرآن را تفسیر کرد، چون عترت و قرآن همتای هم هستند.البته درک جامعه کبیره برای عموم مردم آسان‌نیست و چه بسا ممکن است لازم هم نباشد برای کسی که ظرفیت معرفتی لازم را ندارند، همه فرازهای زیارت جامعه کبیره را ارائه نمود.
۵. بسیاری از کارشناسان معتقدند زیارت غدیریه امام هادی (ع) مدح امام علی (ع) است، لطفا از فضایل و ویژگی های این زیارت نامه بفرمایید؟
این زیارت بسیار ارزشمند، مملوّ از آیات قران کریم است و دویست و شش فضیلت از فضایل قرآن ناطق، امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در آن ذکر شده است. در روایت هست که جا دارد که در صورت امکان، هر روز، حتی از راه دور خوانده شود. مرحوم شیخ عبّاس قمی در مورد زیارت غدیریّه می‌نویسد: در تمامی زیارات مأثوره، زیارتی به این درجه از صحّت و اعتبار و قوّت سند پیدا نمی شود.در طول تاریخ، همواره افرادی سعی در پنهان سازی فضایل امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام و یا فضیلت سازی های سراسر دروغ برای دشمنان علی علیه السلام در جهت به حاشیه کشاندن امام علی علیه السلام داشتند و لذا هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام، از هر فرصتی برای بیان و شرح این فضائل استفاده می‌کردند و زیارت غدیریه هم از همین جنس است.
۶. دیدگاه امام هادی (ع) درباره ظهور امام زمان (عج) و وظیفه مردم در زمان غیبت ایشان چگونه است؟
جا انداختن غیبت امام زمان ارواحنا فداه به ویژه غیبت کبرا و فلسفه حاکم بر غیبت، در شرایطی که امام زمان در طول غیبت کبرا هر میزان که به طول بینجامد زنده هستند و مانند خورشید پشت ابر، فیضشان به عالمیان می رسد، کار بسیار سختی بود که امام هادی علیه السلام در این عرصه تلاش های زیادی داشتند. یعنی لازم بود ابتدا خواص و سپس برخی از عوام شیعه که از ظرفیت فهمی مناسب تری برخوردار بودند، از جهت فکری و روحی آماده مواجهه با غیبت امامشان و سپس قرار گرفتن در شرایط انتظار فعال و سازنده قرار بگیرند. در این زمینه احادیث زیادی نقل شده است مثلاً در يكي از اين احاديث به نقل از شیخ صدوق می گوید كه از امام هادى عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: «… وَ مِنْ بَعْدِي الْحَسَنُ ابْنِي فَكَيْفَ لِلنَّاسِ لِلْخَلَفِ مِنْ بَعْدِهِ؟ قَالَ فَقُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ يَا مَوْلَايَ؟! قَالَ لَا يُرَى شَخْصُهُ وَ لَا يَحِلُّ ذِكْرُهُ بِاسْمِه …»؛ یعنی جانشين بعد از من فرزندم حسن است، پس چگونه است شما را به خَلَف بعد از او؟ عرض كردم: مولای من چگونه؟ حضرت فرمود: زيرا شخصش ديده نمى شود و حلال نيست كه نامش برده شود …). خب طبیعی بود که پرسش ها و پاسخ هایی میان امام و شیعیان در این زمینه شکل گرفته است که همه این ها در بسترسازی برای غیبت بسیار موثر بوده است.