پژوهشگر و مدرس فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی
رضا غلامی
چکیده :
این مقاله از دو بخش عمده تشکیل شده است : بخش اول، تبیین 4 رویکرد موجود درباره علم در میان مسلمانان و شعب گوناگون هر یک از رویکردهای مزبور به همراه با نقد مختصر هر یک از آنها، و بخش دوم، تبیین رویکرد پنجم به مثابه رویکرد مختار در قالب چهار اصل عمده. در بخش پایانی این مقاله با طرح و جواب چندین سئوال فلسفه علمی، پایداری رویکرد پنجم که رویکرد مختار است مورد ارزیابی قرار گرفته است. مغز رویکرد پنجم این است که اولاً. قلمرو دین اقتضای شکل گیری علوم انسانیِ اسلامی را می کند لکن اقتضای شکل گیری علوم طبیعی، فنی و پزشکی اسلامی را نمی کند. ثانیاً. در علوم انسانی اسلامی، قرار بر جذب دانش و روش شناسی های تجربی نیست بلکه بر اساس منطقه بندی جدیدی که در ساحت علم بالمعنی الاعم صورت می گیرد، هر یک از منابع و روش شناسی های علمی بر حسب قابلیت و کارکردی که دارد به تنهایی و یا شراکتی در یک یا چند منطقه مشخص از مناطق مزبور قرار می گیرند. مهم ترین ثمره این طبقه بندی ارتقاء کارآمدی علوم انسانیِ اسلامی در شناخت و حل مسائل اساسی بشر و نزدیک کردن معرفت انسان به یقین است. ثالثاً. علوم طبیعی، فنی و پزشکی اسلامی و غیر اسلامی ندارند ولیکن در صورت عدم تعارض با زیرساخت های فکری اسلام، مورد تایید اسلام بوده و عملاً نیز مشروعیت می یابند. رابعاً. بشر در زندگی دنیوی دارای نیازها و پاسخ های مشترک است و اسلام دستاوردهای بشری در حوزه علم و فناوری را الا در مواردی که با هدف پلید به دست آمده باشد، قبول دارد. خامساً. اراده انسان در شکل گیری علم گرچه غیرقابل انکار است اما تفاوت اراده به نسبی کردن خوبی و بدی در حوزه علم و فناوری منجر نمی شود. سادساً. اسلام جبر تاریخی را قبول ندارد و انسان ها را در تغییر شرایط محیطی مسئول تلقی می کند لذا در اسلام چیزی به نام توقف و سکون در برابر شرایط به نام حوالت تاریخی و غیره وجود ندارد و قائلین به این دیدگاه خواسته یا نخواسته به سکولاریسم تن داده اند.
واژگان کلیدی : معرفت، عقل برهانی، عقل جزئی، علم تجربی، روش شناسی، سکولاریسم، علم دینی، فناوری و پیشرفت
مقدمه :
تردیدی نیست که عامل کلیدی در شکل گیری و اوج تمدن ها، علم است و هیچ تمدنی را نمی توان سراغ داشت که بدون دست یابی به سطح مناسبی از علم شکل یافته باشد. البته منظور از علم «دانایی»[1] است که اعم و اقوی از علم به معنای «اطلاعات[2]» است. در یک بررسی تاریخی، تایید می شود که اوج تمدن اسلامی مرهون به میدان آمدن علماء و رونق گرفتن علم و دانش و از همه مهم تر، بکارگیری صحیح نتیجه تلاش های علمی در عرصه عمل و زندگی فردی و اجتماعی است. حال سئوال اصلی اینجاست که چرا با وجود اهمیت منحصربفردی که اسلام برای علم و دانایی قائل شده است، در بعضی از مقاطع تاریخی شاهد افول علمی جوامع اسلامی و عقب ماندگی مسلمین در این عرصه هستیم؟ به نظر می رسد این افول و عقب ماندگی تک عامله نیست ضمن آنکه هر عامل را می توان از جوانب گوناگون مورد بررسی قرارداد ولیکن دو عامل نسبت به مجموع عوامل از اهمیت خاص برخوردارند : یک. فقدان طرز تفکری صحیح درباره علم و نقش آن در ساخت زندگی بشر و دو. ناتوانی در تطبیق درست علم با دین و جهان بینی الهی و یا تولید علم دینی است. ثمره عامل نخست، فاصله گرفتن از علم متعارف و به تبع آن، انزوا و عقب ماندگی، و ثمره عامل دوم، التقاط و از دست رفتن جان و گوهر دین در اثر رشد علمی است که انشا الله در ضمن بحث به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
موضوع این مقاله، بررسی اجمالی پنج رویکرد عمده نسبت به علم و فناوري در دنیای اسلام است. البته بعضی از این رویکردها مختص دنیای اسلام نیست و به تعبیری، سوغات غرب محسوب می شود با این حال، هدف مقاله، بررسی نگاه های رایج و نیمه رایج به علم و فناوری در غرب نیست.
علاوه بر این، می دانیم که فناوری لزوماً تابع علم نیست یعنی می توان آن را مستقل از علم نیز در نظر گرفت لکن طی سده اخیر، علم و فناوری همواره با یکدیگر رابطه متقابل و سازنده ای داشته اند بطوریکه هر میزان علم رشد کرده است، به لحاظ کاربردی شدن آن، فناوری هم از آن سود برده است و بالعکس، رشد فناوری نیز باب های جدیدی از علم را گشوده است.
قبل از ورود به بحث، ذکر این نکته نیز ضروری است که این مقاله در این مقام به دنبال تتبع کامل و تبیین جرئی و تک به تک اقوال و آراء در حول هر یک از رویکردهای پنج گانه نبوده است بلکه تلاش اصلی این مقاله معطوف به اولاً، ارائه یک جمعبندی ساده از دیدگاه های اصلی ( با نیم نگاهی به تبعات تمدنی هر یک )؛ ثانیاً نقد و بررسی کلان دیدگاه ها، و ثالثاً، ارائه دیدگاه مختار یا مطلوب بوده است. با این ملاحظه، از این مقاله نباید انتظار داشت تا به سمت تکرار کارهای خوبی که در شرح و بیان دیدگاه های متنوع صورت گرفته است برود.
[2] Information